Więcej

    Stosunki kulturalne w Wilnie w XVI-XVII w. (1)

    Czytaj również...

    Kościół św. Janów w Wilnie Fot. Marian Paluszkiewicz
    Kościół św. Janów w Wilnie Fot. Marian Paluszkiewicz

    W XVI wieku na terenie Wilna pojawiają się pierwiastki kultury zachodniej, którą szerzyli, obok kultury wschodniej, głównie mieszkający tu Polacy.

    Najpierw jednak pojawiło się piśmiennictwo religijne w języku ruskim, a później także w polskim.. W upowszechnieniu piśmiennictwa główną rolę odegrały drukarnie, których w XVI-XII wieku było już kilka. Prawdopodobnie pierwszym drukarzem w Wilnie był Białorusin Franciszak Skaryna. Urodził się prawdopodobnie (daty nie są pewne) 6.03.1490 w Połocku, zm. w 1551? w Pradze. Pochodził z rodziny kupca Łukasza (Łuki) Skaryny, możliwe, że był katolikiem; początkowo uczył się w Połocku i prawdopodobnie w Wilnie, w l. 1504-1506 studiował na Uniwersytecie Krakowskim, gdzie w 1506 uzyskał stopień bakałarza filozofii. W l. 1507-1511 pracował i studiował w Europie Zachodniej; w 1512 na uniwersytecie w Padwie uzyskał stopień doktora medycyny. W 1517 osiadł w Pradze, gdzie 6.08.1517 wydał czcionkami cerkiewnosłowiańskimi Psałterz, a następnie do 1519 wydawał w 22 książkach poszczególne części Biblii we własnym przekładzie na język starobiałoruski; ogółem w Pradze wydał 23 druki objętości 299 arkuszy. Tłoczone były w bliżej nieznanej drukarni. Sam Skaryna był prawdopodobnie rytownikiem liter i części ozdób drzeworytowych.

    Prawdopodobnie ok. 1521 przybył do Wilna, gdzie w 1521 założył nowe wydawnictwo i własną drukarnię w domu burmistrza wileńskiego Jakuba Babicza, będącą pierwszą  tłocznią w Wilnie i wyposażył ją, przynajmniej częściowo, w materiały typograficzne po chodzące z oficyny w Pradze. W marcu 1525 wyszedł tam Apostoł, a następnie w bliżej nieznanym czasie, być może tłoczona dopiero w 1530 Małaja padarożnaja kniżyca (rodzaj modlitewnika), składająca się z 5 części i przeznaczona dla kupców wędrownych. Nie wiadomo, czy Skaryna tłoczył w Wilnie więcej druków. Druki wileńskie były tłoczone przez samego Skarynę; wykazują znaczną wyższość nad praskimi. W Wilnie drukarstwo nie stanowiło dla Skoryny — jako lekarza — głównego zajęcia.
    W 1529 był w związku ze sprawami spadkowymi po śmierci brata Iwana w Poznaniu, w 1530 występował krótko jako lekarz nadworny księcia Albrechta w Królewcu, skąd zabrał do Wilna jakiegoś Żyda-drukarza i lekarza nadwornego księcia Albrechta, w 1532 był w Poznaniu jako sekretarz i lekarz nadworny biskupa wileńskiego. W 1534 przeniósł się zapewne z Wilna do Pragi, gdzie pozostał do śmierci jako lekarz nadworny Ferdynanda I.

    Brama Bazylianów Fot. Marian Paluszkiewicz
    Brama Bazylianów Fot. Marian Paluszkiewicz

    W XVI wieku w Wilnie działały inne drukarnie prawosławne, do nich należały następujące: Drukarnia Mamoniczów, zwana też Domem Mamoniczów.  W Wilnie powstała ok. 1575 roku, kiedy to drukarz Piotr Timofiejewicz Mścisławiec (?-1577), urodzony w Mścisławcu w pobliżu Mohylewa, przyjechał do Wilna i uzyskał pomoc zamożnych mieszczan wyznania prawosławnego Kuźmy i Łuki Mamoniczów. Wkrótce została założona drukarnia w ich domu na Rynku wileńskim. Początkowo drukarnia ta stanowiła wspólną własność Piotra Mścisławca i Mamoniczów, lecz już w 1577 nastąpił podział drukarni. Według Ludwika Abramowicza, Mamoniczowie nabyli nieczynną od kilkudziesięciu lat drukarnię Skaryny, którą Mścisławiec uporządkował i uruchomił w roku 1575.

    Pierwszą książkę wydrukowano w 1575, było to „Czetwierojewangielje napriestolnaje“ oraz „Psaltyr“ obie książki w języku ruskim.  Mamoniczowie posiadali własną fabrykę papieru w Powilni za Wilnem. Spółka z Mścisławcem trwała tylko do 1577. Po wyjeździe Mścisławca z Wilna z drukarni Mamoniczów wyszedł jeszcze „Apostoł“ później „Psałtyr“.  W ciągu prawie półwiekowej działalności wydali ponad 60 książek. Do najważniejszych wydawnictw Mamoniczowskich należy „Statut Wielikoho Kniazstwa Litowskoho“, którego trzecia redakcja w wydaniu pierwszym  w języku starobiałoruskim ukazała się drukiem w 1588, a dwa następne wydania w przekładzie na język polski w 1619 i 1621.

    W 1606 zmarł Łuka Mam onicz, prawdopodobnie wkrótce umarł i Kuźma, ponieważ w 1607 drukarnia przeszła na własność jego syna Leona Mamonicza, który, jako „Typograf Króla J.M.”, wydał szereg dzieł drukiem cerkiewno-słowiańskim i polsko-łacińskim. Drukarnia Mamoniczów działała w Wilnie do1622, następnie, według Balińskiego, przekazana została bazylianom wileńskim.

    Drugą drukarnią prawosławną w Wilnie była Drukarnia Bractwa Św. Ducha. Działała w latach 1596-1610 i od 1615 do początku XVIII wieku.  W XVII w. kierownikiem i organizatorem bractwa był archimandryta Leontij Karpowicz (1580-1620), który zmienił charakter stowarzyszenia ze świeckiego na zakonny. Karpowicz został pierwszym archimandrytą, po jego śmierci w 1622 stanowisko to objął Mieletij Smotricki (ok.1578-1633), jednakże ok. 1625 przeszedł on na unię, porzucając zgromadzenie i pozostawiając bractwo bez opieki. Był to dotkliwy cios dla klasztoru. Od tej pory bractwo nie mogło wznieść się do poprzedniej pozycji, a działalność swą zmuszone było ograniczyć wyłącznie do spraw wyznania.

    W latach 40. XVII w. odpadł klasztor w Jewju (Vievis), który — prawdopodobnie pod wpływem Ogińskich nawróconych na katolicyzm — przeszedł do unii. W czasie wojen szwedzkich bractwo wiele ucierpiało tak ze strony wojsk ruskich i szwedzkich, jak polskich.

    Drukarnia w klasztorze bractwa powstała w 1596 i działała do 1610. Przywilej został nadany przez metropolitę kijowskiego Onisifora w 1587. Po uruchomieniu drukarni wytłoczono podręczniki do nauki języka ruskiego opracowane przez Ławrentija Zizanija (Wawrzyńca Zizaniusza, ok. 1560-1634): „Azbuka“. Nauka ku czytaniu i rozumieniu piśma słowienskogo oraz „Grammatika słowienskaja“ wydano także pisma polemiczne Miletija Smotrickiego. W 1610 drukarnię zamknięto. Jej działalność wznowiono w 1615, w tym to roku wydano „Molitwosłow“ z modlitwami Kiriłła Turowskiego (Cyryl Turowski, 1130-1183). Od tej pory drukarnia działała mniej więcej jednostajnie przez kilka dziesiątków lat, ograniczając się do wydawania ksiąg na użytek religijny.

    Rola tej drukarni coraz bardziej malała w związku z kurczeniem się stanu posiadania prawosławia na Litwie. Dla nielicznych ocalałych cerkwi wystarczało sprowadzić książki z Kijowa lub Moskwy, drukowanie zaś literatury świeckiej nie opłacało się również wobec energicznego wypierania języka ruskiego przez postępującą polonizację. Mimo wszystko bractwo utrzymywało nadal swój warsztat, wydając sporadycznie nieliczne druki.  Ludwik Abramowicz przypuszcza, że kres jej ostateczny nastąpił w 1749 podczas wielkiego pożaru, który dużą część miasta, a z nią klasztor Św. Ducha, zniszczył.

    Dużą rolę w rozwoju piśmiennictwa odegrała też drukarnia unicka o.o. Bazylianów Działała w latach 1628-1839.
    Po 1596 powołany został do życia w Wilnie unicki zakon bazylianów. W 1609 nadano mu monastyr i cerkiew Świętej Trójcy, pozostający dotychczas w rękach prawosławnego bractwa. Unicka drukarnia zaczęła działać w 1628. Był to bardzo zasobny warsztat, posiadający różne „typy”. Umieszczono go w suterenach klasztoru. Pierwszy druk z firmą bazylianów wyszedł w 1628. Od 1780 drukarnia przybrała tytuł Jego Królewskiej Mości. Między 1777 a 1787 bazylianie odnowili zasób typograficzny swej tłoczni. Drukowano przeważnie książki dla potrzeb religijnych, unickich. Ogółem oficyna do końca XVIII w. wydała co najmniej 191 druków.

    Przeważały druki polskie, toteż historyk białoruskiego drukarstwa Uładzimir Piczeta (1878-1947) stwierdza, iż dla miejscowej ludności i dla jej oświecenia drukarnia nie miała znaczenia. Unicka tłocznia obsługiwała zakony katolickie: benedyktynów, dominikanów i innych. Panegiryki polskie i łacińskie poświęcone szlachcie oraz dysertacje uczniów i profesorów różnych kolegiów wileńskich, wskazują na kontakty ze środowiskiem polskim. Pod zaborem carskim wśród nieprzychylnej atmosfery oficynie mocno dawały się we znaki przepisy cenzuralne. Ostatecznie drukarnia przestała działać z chwilą kasaty zakonu w 1839. Jedną część jej zasobu nabył Krystian Teofil Glucksberg (1796 lub 1798-1876), prasy i czcionki, drugą zaś (kaszty i regały) Abel Dworzec.

    Istniały w Wilnie w tym czasie także drukarnie protestanckie, były to: Drukarnia Andrzeja Wolana i Drukarnia Zborowa. Pierwsza istniała w Wilnie w latach 1583-1591. W drukarni tej wytłoczono tylko dwa dzieła: „Idolatriae Lojolitarum Vilnensium oppugnatio: itemque ad nova illorum objecta responsie,“ Primus In lucem aedita. Authore Andrea Volano. Vilnae, typis et sumptibus eiusdem Andreae Volani per Joannem Kartzanum Velicens. Anno MDLXXXIII oraz „Dirae in potrectatores. Vilnae In Typographia A. Volani. A. 1591“. Druga działała w 1592 roku. Według Ludwika Abramowicza drukarnię tę przekazał Zborowi Andrzej Wolan, później została ona sprzedana Jakubowi Markowiczowi, który od 1582 zaczął w Wilnie drukować druki protestanckie. Z drukarni tej znane jest tylko jedno dzieło: „Epistole aliquot ad refellendam… Anno 1592“.

    WIĘCEJ NIŻEJ | Reklama na podst. ust. użytkownika.; Dzięki reklamie czytasz nas za darmo

    Pewne znaczenie miała w Wilnie Drukarnia Kalwińska Piotra Blastusa Kmity. Działała w latach 1611-1612.  Według Joachima Lelewela, Piotr Blastus Kmita był zięciem Józefa Karcana. W l. 1611-1612 posiadał własną oficynę w Wilnie, z której wyszły druki: „Allocutiones ad Georgium Janussium et Christophorum Radvilos. Vilnae apud Petrum Blastum Kmita. 1611“, „In triumfo serenissimi Ac potentissimiprincipis Sigismundi III… Oratio Caesaris Baroffii… ac… Francisci Simonetae. Vilnae. In typogr. Petri Blaski Kmitae“ oraz „Schediasmata… Ab Andrea Loeaechio Scoto… Apud Petrum  Blastum, Anno 1612“. Ludwik Abramowicz sądzi, że w 1612, z powodu wzmagających się w Wilnie prześladowań kalwinów, Kmita przeniósł się wraz ze swoją drukarnią do Lubczy pod Nowogródkiem. Syn jego Jan około 1626 odziedziczył drukarnię po ojcu, ale pozostał w Lubczy i nigdy w Wilnie nie drukował.

    Cdn.

    Reklama na podst. ust. użytkownika.; Dzięki reklamie czytasz nas za darmo

    Afisze

    Więcej od autora

    Nietypowy pomnik dla wyjątkowej osoby: Schody Czesława Miłosza w Wilnie

    Na lewym brzegu rzeczki Wilenki w pobliżu cerkwi Przeczystej Bogarodzicy (Prieczistienskaja) w XVI-XVII w. stały domy i warsztaty safianników, czyli garbarzy wyrabiających safian, cienką i miękką, wyprawioną garbnikami roślinnymi i barwioną skórę koźlą lub baranią, używaną do oprawiania książek,...

    Władysław Syrokomla w Wilnie i na Borejkowszczyźnie (cz. 3)

    Zapraszamy do pierwszej i drugiej części. „Różne plotki krążyły po mieście — pisał A. H. Kirkor — biegły za Kirkorową, domy zamykały się przed nią i przed Syrokomlą”. Po rozstaniu się z mężem Helena Majewska-Kirkorowa postanowiła wrócić na scenę, ale...

    Władysław Syrokomla w Wilnie i na Borejkowszczyźnie (cz. 2)

    Czytaj więcej: Wileńskie wizyty Władysława Syrokomli (cz. 1) Przyczyna śmierci dzieci i dokładniejsze daty tego tragicznego ciosu nie są znane. Stało się to prawdopodobnie w październiku 1852 r.  w Załuczu, skoro J. I. Kraszewski w liście z 1 listopada 1852...

    Wileńskie wizyty Władysława Syrokomli (cz. 1)

    Naukę rozpoczął w 1833 r. w szkole o.o. dominikanów w Nieświeżu, a zakończył w V klasie szkoły powiatowej w Nowogródku. W latach 1841-1844 pracował jako kancelista w zarządzie dóbr Radziwiłłowskich w Nieświeżu. W tym okresie ujawnił zdolności literackie, debiutował...