2 maja br. w Pałacu Władców Wielkiego Księstwa Litewskiego litewscy i polscy politycy, historycy, działacze społeczni uroczyście uczcili 225. rocznicę Konstytucji 3 Maja 1791 r. Natomiast 20 października obchodzimy jeszcze jeden pamiętny dzień – 225. rocznicę „Zaręczenia Wzajemnego Obojga Narodów”.
W 1791 r. Konstytucja państw litewskiego i polskiego — Ustawa Rządowa, znana pod nazwą Konstytucji 3 Maja, stanowiła kulminację reform politycznych, społecznych i gospodarczych, przeprowadzanych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w drugiej połowie XVIII w. Otwierała ona nowe perspektywy egzystencjalne dla Litwy i Polski.
W dyskusjach na temat Konstytucji 3 maja 1791 r. również obecnie często daje się słyszeć, że likwidowała ona odrębność Litwy, unię polsko-litewską, włączając Litwę w skład Korony. Przy takim twierdzeniu należy jednak postrzegać kontekst historyczny, jak też historyczną perspektywę.
Oto jak podniośle o nowej Konstytucji wypowiadał się na Sejmie przedstawiciel Żmudzi Maurycy Franciszek Karp: „Ojczyzna już się odradza. Powstaje z gruzów bezrządu. Stawa w rzędzie niepodległych Mocarstw… Jest ustawą, gdyśmy żadnej dotąd nie mieli. Ustawą wolną, nienarzuconą. Ustawą Polską, nie obcą. Ustawą względnie czasu i okoliczności najlepszą”.
O szczególności Konstytucji 3 Maja dla obywatela Rzeczypospolitej stającego przed wyzwaniami politycznymi M. P. Karp pisał: „Angielskie, Holenderskie, Szwajcarskie, Amerykańskie, Francuskie i tysiączne inne rewolucje, krwią zaczynane, krwią prowadzone, krwią pisane, krwią znaczone, krwią pieczętowane były. Nasza cicho, spokojnie jednomyślnie dokonana (…) Niewygnania. Niekonfiskaty majątków, nie więzienia i śmierć jak w innych Krajach, lecz przekonanie, potrzeba, zgoda i jedność onę wielką szczęśliwości Krajowej przyśpieszyły epokę. Kropla krwi nieukanęła, włos nikomu nie spadł z głowy (…)”.
Amerykański historyk Robert Howard Lord (1885-1954) nazwał tę Konstytucję bezcennym skarbem wartości duchowych.
Kontynuując reformę zasad państwa, w dniu 20 października 1791 r. uchwalona została kolejna Ustawa — Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów, wniesiona do Sejmu przez Marszałka Konfederacji Litewskiej Kazimierza Nestora Sapiehę.
Oto cytat z Zaręczenia:
„Ku wiecznej pamięci sprawy niżej opisanej, My Stanisław August z Bożej Łaski i Woli Narodu Król Polski, Wielki Książę Litewski, Ruski, Pruski, Mazowiecki, Żmudzki, Kijowski, Wołyński, Podolski, Podlaski, Inflancki, Smoleński, Siewierski i Czernihowski:
Za zgodą Panów Rad Senatu, tak Duchownych, jako i Świeckich oraz Posłów Ziemskich Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego… stanowimy: iż jako jedną powszechną i nieoddzielną Ustawę Rządową, całemu Państwu naszemu, Koronie Polskiej i Wielkiemu Księstwu Litewskiemu służącą mamy, tak tymże jednym rządem i Wojsko Nasze wspólnie i Skarby w jeden nierozłączny Skarb Narodowy połączone, rządzone mieć chcemy; a to pod następującymi warunkami:
1mo. Komisją Wojskową i Komisją Skarbową Obojga Narodów równa połowa osób z Korony, a druga równa połowa osób z Wielkiego Księstwa Litewskiego składać mają; a zaś skład Komisji Policii, co do liczby osób oną składających, jako skutek dobrowolnego zezwolenia Wielkiego Księstwa Lit[ewski]ego nie ma nigdy służyć za praeiudicatum, dla tegoż Wielkiego Księstwa Lit[ewski]ego; i owszem wszystkie Magistratury, które by Rzeczpospolita w późniejszym czasie inne, a obu Narodom wspólne stanowić miała, w tych wszystkich liczba równa osób, tak z Korony jako i Wielkiego K[sięstw]a Lite[wskie]go mieszczona być ma.
2do. Wielkie Księstwo Litewskie mieć będzie takąż samą liczbę ministrów i urzędników narodowych oraz z tymiż tytułami i obowiązkami, jak Korona kiedykolwiek mieć będzie.
3tio. W Komisjach Wojskowej i Skarbowej prezydencja koleją będzie raz przy Litwie, drugi raz przy Koronie z równym wymiarem czasu.
4to. Kasa Skarbowa z publicznych Rzeczypospolitej Litewskich dochodów w Wielkim Księstwie Litewskim ma zostawać.
5to. Sprawy Komisyi Skarbowej sądowi powierzone, co się tyczy Litwy, mieć będą sąd swój z osób w Komisję nie wchodzących ustanowiony w Wielkim Księstwie Litewskim, podług osobnego na to prawa…”.
Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów przez Sejm zostało uchwalone jednomyślnie, a dnia 22 października zostało ono ujęte w księgach sądowych.
Podczas międzynarodowej konferencji pt. „Znaczenie historyczne i aktualność Zaręczenia Wzajemnego Obojga Narodów z dn. 20 października 1791 r.” przebiegającej 20 października 2008 r. w Sejmie Republiki Litewskiej dr Ramunė Šmigelskytė-Stukienė w swym wystąpieniu odnotowała, że owe Zaręczenie „ustanawiało nowe niewzruszalne stosunki między Litwą a Polską. Relacje dwóch państw we wspólnym państwie federalnym. To rzecz istotna”. Według pani historyk, wzmocnione wspólne państwo polsko-litewskie mogło przeciwdziałać zagrożeniom ze Wschodu. Podczas Konferencji przebrzmiała też myśl, że Zaręczenie stało się częścią pacta conventa, na które ślubowali władca i jego następcy. Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie zaczęto oceniać jako dwóch równorzędnych partnerów politycznych.
Jeśli poparcie dla Konstytucji 3 Maja ze strony litewskich posłów i senatorów możemy postrzegać jako ustępstwo wobec Polski w imię interesów całej Rzeczypospolitej, to i Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów może zostać uznane za ustępstwo reprezentantów Polski wobec Litwy. Umocniło to konsolidacji polskiego i litewskiego „narodów politycznych”.
Wspomnieć dzisiaj o Zaręczeniu Wzajemnym Obojga Narodów z dnia 20 października 1791 r. warto też również dlatego, że dziedzictwo twórców pierwszej spisanej Konstytucji w Europie w postaci kompromisu politycznego jest szczególnie znaczące. Kompromis polityczny jest ważny również w okresie przemian politycznych na Litwie, abyśmy ponownie poprzez „zrywy” nie niszczylibyśmy osiągnięć dotychczasowych władz.
Politycznego kompromisu potrzeba też politykom Rzeczypospolitej Polskiej poszukującym porozumienia politycznego.
Kompromis, wsłuchanie się w propozycje oponentów są również niezbędne dla Unii Europejskiej rozstrzygającej nie jeden istotny problem, jak np. kwestię migracji.
Cała polityka proeuropejska jest właśnie kompromisem. Porozumienie z dnia 20 października stanowi znaczący wkład naszych obojga narodów do tej tradycji.
Gediminas Kirkilas
wiceprzewodniczący Sejmu
Republiki Litewskiej