Więcej

    Mieszkańcy Wilna w wieku XIV i później (3)

    Czytaj również...

    Punkt centralny całej tej zamkniętej w sobie dzielnicy stanowił Dziedziniec Szkolny przy ul. Żydowskiej Fot. Marian Paluszkiewicz
    Punkt centralny całej tej zamkniętej w sobie dzielnicy stanowił Dziedziniec Szkolny przy ul. Żydowskiej Fot. Marian Paluszkiewicz

    Dnia 30.11.1924 r. zwołano w Wilnie konferencję przedstawicieli gmin i stowarzyszeń karaimskich w celu omówienia projektów i zgłoszonych uwag.

    Za udziałem kobiet w wyborach wypowiedziała się gmina wileńska, natomiast „ortodoksi z Trok zajęli stanowisko zdecydowanie negatywne, powołując się na względy rzekomo dogmatyczne”. (wg „Myśli Karaimskiej” zeszyt II, 1925 r. str. 35). Większość była też za wyborem hachana na okres 7 lat, a hazzanów na 3 lata i sprawy te były tematem wielu jeszcze późniejszych narad, łącznie z zorganizowaną w dn. 11-12.06.1927 r w Haliczu konferencją poświęconą zasadom wyboru hachana, lecz w końcu obie te nierozstrzygnięte kwestie odłożono do czasu wyborów.

    Odbyły się one w Trokach 23.10.1927 r. i głosami delegatów wszystkich gmin jednomyślnie wybrany został Seraj Szapszał (8.05.1873-18.11.1961), poprzednio (1915-1919) Hachan Taurydzko-Odeski. Wybór ten został zatwierdzony przez władze 26.11.1927 r., a 18.09.1928 r. w kienesie wileńskiej hachan uroczyście objął ten wysoki urząd. W listopadzie 1928 r. hachan Szapszał przedłożył władzom projekt ustawy, nad którym prace trwały już od dawna. Stał się on podstawą ustawy uchwalonej przez Sejm dn. 21.04.1936 r. Długi okres prac sejmowych nad nią spowodowany był m. in. chęcią ujednolicenia tekstów ustawy karaimskiej i muzułmańskiej. Zostały one jednocześnie uchwalone i w dniu 26.04.1936 r. na uroczystym spotkaniu z Karaimami i Tatarami wręczono Hachanowi Szapszałowi i Muftiemu Szynkiewiczowi egzemplarze ustaw i wysokie odznaczenia państwowe.

    Żydzi

    Pierwsza wzmianka o Żydach w Wielkim Księstwie Litewskim pochodzi z 1388 r., kiedy książę Witold nadał pierwszy przywilej gminie żydowskiej. Od tego czasu Żydzi zaczęli osiedlać się w stolicy WKL i okres panowania w WKL wielkiego księcia Witolda Żydzi nazywali „złotymi czasami”, historyk Żydów litewskich Salomonas Atamukas twierdzi, że w Wielkim Księstwie mieszkało już ok. 6 000 Żydów. Na pewno około 1 000 mieszkało w Wilnie. Wielki książę litewski, Aleksander I, w 1495 roku wypędził Żydów z WKL i Wilna, wyjechali oni częściowo do Polski, a część do Krymu. Po 8 latach, w 1503 r., kiedy Aleksander został królem Polski, pozwolił im powrócić do Litwy i Wilna. W 1507 r. wielki książę Zygmunt Stary potwierdził przywilej nadany Żydom przez Witolda. Od 1527 r. obowiązywał przywilej de non tolerandis Judaeis. W 1551 r. Żydzi otrzymali prawo zamieszkania na terenie nieruchomości należących do bojarów.

    Z 1568 r. pochodzi pierwsza informacja o istnieniu gminy żydowskiej, a w 1572 r. powstała stara synagoga. I dopiero na przełomie XVI i XVII wieku Żydzi zaczęli masowo osiedlać się w Wilnie, aby w krótkim czasie stać się jednym z większych i znanych centrów żydowskich na świecie. W tamtych latach wspólne państwo polsko–litewskie było jedynym krajem w Europie, gdzie naród żydowski mógł normalnie rozwijać się.

    „Czarne miasto” lub getto

    Od 1633 r., za czasów Władysława Wazy, w Wilnie powstała dzielnica żydowska, zwana „czarnym miastem”, tzw. getto. Mieściła się między ulicami: Wielką, Niemiecką i Dominikańską. Zabudowana starymi, ciasnymi i ciemnymi domami, połączonymi przez niezliczone przejścia w jeden niesłychanie skomplikowany labirynt, posiadała plątaninę nieregularnych wąskich uliczek, poprzecinanych w wielu miejscach przerzuconymi przez nie arkadami. Arkady takie stosowane były wszędzie tam, gdzie sklepienia szeroko rozpięte wewnątrz budynków wymagały od zewnątrz skarp, przeciwdziałających parciu sklepień, a ciasnota uliczki czy przejścia na to nie pozwalała (łuk przerzucony przez uliczkę i opierający się o dom położony naprzeciwko, ciężarem swym neutralizował parcie sklepień w obydwu domach, nie zabierając miejsca na ulicy).

    W połowie XVI w. Żydzi przybyli z Krakowa, otworzyli tutaj lombard, zajęli się handlem. Król Zygmunt Waza w 1598 r. oficjalnie po raz pierwszy przyznał Żydom w Wilnie prawo do zamieszkania, handlowania, kupowania nieruchomości, potwierdził prawo budowania domów modlitwy. W roku 1633 Żydzi wileńscy uzyskali przywilej uprawiania handlu, destylacji alkoholu i rzemiosła (nie zastrzeżonego dla cechów), ale ograniczający rejony miasta, w których mogli mieszkać. W pierwszej połowie XVII wieku w Wilnie osiedliło się wielu Żydów z Pragi, Frankfurtu i z różnych miast w Polsce, osiągając liczbę 3 000 na 15 000 mieszkańców miasta. W Wilnie mieściły się główne sądy żydowskie dla Wielkiego Księstwa Litewskiego. Latem 1665 r., gdy na Wilno szły hordy moskiewskie, część Żydów zbiegła do Polski i na Inflanty do Rygi, a ci, którzy pozostali, byli wyrznięci przez Kozaków atamana Iwana Zołotarenki.

    Synagoga Główna

    Pomnik Wileńskiemu Gaonowi Fot. Marian Paluszkiewicz
    Pomnik Wileńskiemu Gaonowi Fot. Marian Paluszkiewicz

    Punkt centralny całej tej zamkniętej w sobie dzielnicy stanowił Dziedziniec Szkolny („Szul-hejf”) przy ul. Żydowskiej. Znajdował się tam kompleks budynków z różnych czasów, wśród których wznosiła się główna synagoga. Stara murowana bożnica pochodziła (według tradycji) z roku „Szeleg”, t. j. 1572/73. Prawdopodobnie jest to rok założenia bóżnicy pierwotnej, później przebudowanej na mocy przywileju królewskiego — „na zmurowanie Bóżnicy na ulicy Żydowskiej w Wilnie, której by wierzch nie przewyższał kamienic i która by do kościołów chrześcijańskich i cerkwi żadnego podobieństwa nie miała” pochodzącego z 1630 r.

    Gmach synagogi wzniesiony został na planie kwadratu z czterema filarami pośrodku. Do wnętrza synagogi, położonej znacznie niżej od poziomu ulicy, schodziło się po kilkunastu stopniach przez wielkie okute drzwi, posiadające oryginalne urządzenie do zatarasowywania ich od wewnątrz za pomocą ruchomej poręczy schodów. Między kolumnami wznosiła się bima w kształcie baldachimu na słupkach, skomponowana później w stylu rokokowym. W tym samym charakterze wykonany był aron ha-kodesz, mieszczący zwoje Tory.

    Wnętrze zdobiły dawniej wspaniałe mosiężne świeczniki z XVII i XVIII w., lecz zostały one wywiezione do Rosji podczas ewakuacji 1915 r. Od zewnątrz bóżnica pozasłaniana była różnymi dobudówkami z końca XIX w., ponad którymi wznosił się ledwo widoczny z ciasnej uliczki ciekawy szczyt z bogatą galerią drewnianą w stylu klasycyzmu z początku XIX w., również polichromowany. Reszta zabudowań bóżnicy pochodziła z drugiej połowy XVIII w. Synagoga przetrwała okupację niemiecką Wilna (1941-1944) i dopiero jesienią 1944 roku została zburzona z rozkazu władz sowieckic.
     
    Wilno jako ośrodek rabiniczny

    WIĘCEJ NIŻEJ | Reklama na podst. ust. użytkownika.; Dzięki reklamie czytasz nas za darmo

    W XVII i początkach XVIII wieku Wilno stało się znanym ośrodkiem nauk rabinicznych i praw halachicznych, z rabinami takimi jak Joshua Hoeschel Ben Joseph, Shabbetai ha-Kohen, Judah Lima, Moses Kremer, Baruch Charif, Cwi Hirsch i inni. Najsłynniejsze w judaistycznym świecie stało się Wilno pod koniec XVIII wieku za sprawą rabina Elijah ben Solomon Zalman’a (1720- 797), zwanego Gaon z Wilna (Gaon of Vilna). Gaon stworzył centrum rabiniczne rozpowszechniające system nauk religijnych i żydowski sposób życia, przeciwstawiające się chasydyzmowi, stworzonemu na Podolu przez Israela ben Eliezer’a-Baal Szema (ok. 1700-1760) i rozprzestrzenianego przez cadyków — wizjonerów.

    W młodości badacz mistycznej Kabbalah, Gaon starał się zrozumieć całość tradycji żydowskiej poprzez racjonalną analizę, opartą na postrzeganiu Torah jako Boskiej Mądrości i Woli. Rozumowanie było według niego połączeniem pomiędzy boskością a ludzkością: rozmyślania nad Torah są rozmyślaniami nad Boskim Myśleniem, które transformują świadomość i emocje, prowadząc do moralnej uczciwości i świętości. Była to intelektualna duchowość w ramach autonomii ludzkiego umysłu — rozumowania i wolnej woli. Odrzucił jednak Gaon pojawiający się wówczas żydowski ruch oświeceniowy, Haskalah, prawdopodobnie z powodu zawartych w nim tendencji asymilacyjnych.

    Ten nacisk na ważność ludzkiego umysłu i studiów jako jądra żydowskiej duchowości, doprowadził Gaona do zaciętej opozycji wobec mistycznego chasydyzmu, szczególnie wobec doświadczeń ekstatycznych oraz objawiających się wizji wyjaśniających tajemnice Torah, które stanowiły istotę chasydyzmu. Gaon odrzucił chasydzką Wszechobecność Boga w świecie, uznając tylko Wszechobecność Boskiej Opatrzności. Obawiał się, iż chasydzka kontemplacyjna modlitwa i ekstaza i wynikające z niej wizje mogą zastąpić centralność Torah, zaś koncepcja pośrednictwa między Bogiem a ludźmi jest w istocie panteizmem. Ta opozycja Gaona wobec chasydyzmu przyjęła nawet specjalną nazwę, Mitnagdim.
    W konflikcie z chasydyzmem, w latach 1772 i 1781 Gaon dwukrotnie doprowadził do ekskomuniki i rozwiązania chasydzkiej kongregacji w Wilnie. Kahał żydowski wypędził z Wilna większość chasydów z rodzinami. Już po śmierci Gaona, Rosjanie w roku 1798 uwięzili na niedługi okres czasu 22 wileńskich chasydów i ich przywódcę Sznera Zalmana. Od początków XIX wieku te dwie wspólnoty zgodnie współistniały w Wilnie. Uczeń Gaona, Hayyim założył w roku 1803 w Wołożynie na Litwie słynną yeshivah (akademię), która odegrała wielką rolę wśród ortodoksyjnych Żydów Wschodniej Europy (i która stała się prekursorem Yeshiva University w Nowym Yorku).

    W 1783 r. król Stanisław August Poniatowski odwołał w Wilnie getto żydowskie i Żydzi otrzymali prawo zamieszkania w całym mieście, swobodnego zajmowania się handlem oraz rzemiosłem. W tym okresie Waad (sejm żydowski) w Brześciu ogłosił Wilno ośrodkiem duchowym — litewską Jerozolimą. Nastąpiło to po upewnieniu się, że w Wilnie mieszka wielu Żydów, rabinów dobrze znających Torę i inne pisma święte oraz umiejących je komentować. W 1800 roku mieszkało w Wilnie ok. 7 000 Żydów.

    Żydzi Wilna wzięli aktywny udział w powstaniu kościuszkowskim. Jarosław Wołkonowski podaje, że „dr Salomon Polonus wygłosił 17 maja 1794 r. przemówienie w bożnicy wileńskiej, które ukazało się drukiem z tytułem Głos Salomona Polonusa, obywatela wileńskiego, do Ludu Izraelskiego miany. Wezwał w nim Żydów do współdziałania z insurekcją. Na ten apel żydowska gmina wileńska zebrała 25 000 złotych, ale datki na cele powstania składali tutejsi wyznawcy mojżeszowi permanentnie. W chwili decydującej Żydzi razem z mieszczanami walczyli przeciw wojskom rosyjskim”. O losach Żydów wileńskich w XIX i XX wiekach będzie w osobnym artykule.

    WIĘCEJ NIŻEJ | Reklama na podst. ust. użytkownika.; Dzięki reklamie czytasz nas za darmo

    Odc. ost. Pocz. w nr. 155

    Reklama na podst. ust. użytkownika.; Dzięki reklamie czytasz nas za darmo

    Afisze

    Więcej od autora

    Nietypowy pomnik dla wyjątkowej osoby: Schody Czesława Miłosza w Wilnie

    Na lewym brzegu rzeczki Wilenki w pobliżu cerkwi Przeczystej Bogarodzicy (Prieczistienskaja) w XVI-XVII w. stały domy i warsztaty safianników, czyli garbarzy wyrabiających safian, cienką i miękką, wyprawioną garbnikami roślinnymi i barwioną skórę koźlą lub baranią, używaną do oprawiania książek,...

    Władysław Syrokomla w Wilnie i na Borejkowszczyźnie (cz. 3)

    Zapraszamy do pierwszej i drugiej części. „Różne plotki krążyły po mieście — pisał A. H. Kirkor — biegły za Kirkorową, domy zamykały się przed nią i przed Syrokomlą”. Po rozstaniu się z mężem Helena Majewska-Kirkorowa postanowiła wrócić na scenę, ale...

    Władysław Syrokomla w Wilnie i na Borejkowszczyźnie (cz. 2)

    Czytaj więcej: Wileńskie wizyty Władysława Syrokomli (cz. 1) Przyczyna śmierci dzieci i dokładniejsze daty tego tragicznego ciosu nie są znane. Stało się to prawdopodobnie w październiku 1852 r.  w Załuczu, skoro J. I. Kraszewski w liście z 1 listopada 1852...

    Wileńskie wizyty Władysława Syrokomli (cz. 1)

    Naukę rozpoczął w 1833 r. w szkole o.o. dominikanów w Nieświeżu, a zakończył w V klasie szkoły powiatowej w Nowogródku. W latach 1841-1844 pracował jako kancelista w zarządzie dóbr Radziwiłłowskich w Nieświeżu. W tym okresie ujawnił zdolności literackie, debiutował...