Wileńska dzielnica Antokol (lit. Antakalnis) powstała w XV w. między zielonymi sosnowymi wzgórzami Sapieżynek a brzegiem Wilii. Jest jedną z najstarszych dzielnic Wilna.
Antokol dawniej obejmował Altarię, dzisiejszy park Górny, dwór Słuszków, ziemie przynależne do pałacu Paców oraz posiadłości Sapiehów. Przez dzielnicę od dawna prowadził ważny zamiejski trakt do Święcian, Brasławia, Dyneburga. Drogą tą niejednokrotnie ciągnęły wojska, szykując się do obrony granic bądź w czasie wyprawy wojennej na ziemie sąsiednich państw. Tym traktem ciągnęły także wojska najeźdźców, m.in.Kozacy Zołotorenki w połowie XVII w. czy też wojska napoleońskie w 1812 r.
W książce „Pamiętam Antokol. Przechadzki po Wilnie” znany wileński publicysta i dziennikarz Jerzy Surwiło pisze: „Antokol, położony na wschodniej stronie Wilna, był znany niegdyś z dworków szlacheckich, pałaców magnackich, kościołów oraz klasztorów fundowanych przez rywalizujących ze sobą Sapiehów i Paców. (…) Budowano tu domy letniskowe, wille. Był dostępny tylko dla wybranych”.
Wyglądając dawnej okazałości
Swojego znaczenia dzielnica nie utraciła do dzisiaj, nadal pozostaje jedną z najbardziej prestiżowych i atrakcyjnych części miasta. W XVIII w. powstała najstarsza z istniejących dziś ulic dzielnicy – Antokolska. Sercem Antokola jest barokowy kościół św.św. Piotra i Pawła. W pobliżu niego zachowały się szlacheckie pałacyki i pałace magnackie. Zgodnie ze spisem domów Wilna z 1790 r. pałaców było wówczas 32. Niektóre popadły w ruinę, tak jak pałace Słuszków czy Sapiehów, inne zachowały się w nie najgorszym stanie, ale utraciły dawną okazałość.
Dom Zenona i Olgi Orłowskich, znajdujący się przy ul. Tadeusza Kościuszki (obecnie nr 30), zaprojektował w 1888 r. Julian Januszewski w stylu neorenesansowym, z rzeźbami „Żniwo” i „Połów”. Zenon Orłowski był profesorem i dziekanem Wydziału Medycznego USB, kierownikiem uniwersyteckiej I Kliniki Chorób Wewnętrznych, znajdującej się w Szpitalu św. Jakuba. Obecnie w budynku znajdują się urzędy.
Miejsce z sąsiedztwa domu Orłowskich zapisało się w historii Wilna wydarzeniem, o którym jeden z jego uczestników, prof. Stanisław Lorentz, przed wojną konserwator zabytków Wilna i Nowogródka, kierownik Oddziału Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Wilnie, wspominał w swojej książce „Album Wileński”: „Z mej działalności w charakterze kierownika Oddziału Sztuki wymienię najpierw uroczysty akt pobrania w marcu 1929 r. garstki ziemi spod dwustuletniego wiązu na Antokolu na ul. Kościuszki 14, w ogrodzie zwanym na początku XIX w. Chiny. Pod tym wiązem według tradycji często siadywał Adam Mickiewicz, patrząc na Wilię. Ziemię w urnie przewieziono do Paryża, by ją złożyć pod pomnikiem Mickiewicza, wykonanym przez Bourdelle’a”.
W miejscu starego wiązu w latach 90. posadzono nowy, informuje o tym stosowna tabliczka. Inicjatorem upamiętnienia był wileński dziennikarz i publicysta Jerzy Surwiło.
Zmieniali się użytkownicy i mieszkańcy
To miejsce graniczy obecnie z nuncjaturą papieską. Gmach, w którym się ona mieści, został zbudowany w latach 30. XX w. przez władze miasta Wilna jako dom magistracki z klubem socjalnym dla pracowników Magistratu Wileńskiego. Znajdowały się tu dwa korty tenisowe (obecnie zabudowane), przystań z kajakami, sala balowa, odbywały się przyjęcia, koncerty. W czasie wojny mieściło się tam niemieckie towarzystwo kulturalne, w czasach sowieckich – Związek Plastyków LSRS.
Od 1993 r. po rekonstrukcji budynku oraz wzniesieniu dwóch nowych w dawnym domu magistrackim urzęduje nuncjatura papieska. W czasie pielgrzymki na Litwę mieszkał tu Ojciec Święty Jan Paweł II.
W pobliżu pałacu Orłowskich stał kiedyś jeszcze jeden antokolski pałac, należący do rodziny Paców. W 1826 r. na miejscu dawnego pałacu powstał nowy budynek, zaprojektowany przez rosyjskiego architekta Stasowa (według jego projektu zbudowano w tym samym okresie Pałac Gubernatorski, obecnie Pałac Prezydencki przy ul. Daukanto 1) – pałac Platerów. Budynek ten przetrwał wojnę i stoi do dzisiaj.
Podstępy i wątpliwa przyjaźń
W XIX w. między pałacami Orłowskich i Platerów (ul. Kosciuškos 36) rozpościerał się ogród Chiny z modną wówczas podmiejską restauracją Bohla. Nazwa ogrodu prawdopodobnie powstała od pokoi pałacyku Platerów, ozdobionych tapetami płóciennymi, malowanymi w stylu chińskim.
W czasie II wojny światowej mieściła się tu siedziba niemieckiego komendanta Wilna, potem NKWD i sztabu dowódcy 3. Frontu Białoruskiego gen. Iwana Czerniachowskiego.
17 lipca 1944 r. zaproszono tu na rozmowy gen. Aleksandra Krzyżanowskiego „Wilka”, komendanta Okręgu Wileńskiego AK. Po wejściu do pałacyku został podstępnie rozbrojony i aresztowany. Później wywieziono go do Moskwy. Trzy lata przebywał w obozie w Diagilewie.
W czasach Litwy sowieckiej w pałacyku mieściło się Towarzystwo Przyjaźni i Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, przy którym funkcjonował oddział Litewskiego Towarzystwa Przyjaźni Radziecko-Polskiej. Obecnie pałacyk jest siedzibą ambasad Danii i Holandii.
Fot. Marian Paluszkiewicz
Publikacja z cyklu „Litewskie dziedzictwo kulturowe – wspólne bogactwo wszystkich narodów”. Projekt jest częściowo finansowany przez departament Mniejszości Narodowych przy Rządzie Republiki Litewskiej.
Artykuł opublikowany w wydaniu magazynowym “Kuriera Wileńskiego” nr 25(122); 29/06-05/07/2019