Więcej

    Litewscy hetmani w wiekach XVI–XVIII

    Czytaj również...

    Ostatni hetmani, niegodzący się z utratą przywilejów, występowali przeciw królowi i obozowi reformatorskiemu Fot. wikipwdia

    Intensywne przemiany w wojskowości w Europie Środkowo-Wschodniej u schyłku epoki średniowiecza skutkowały koniecznością zaciągania w Polsce i na Litwie stałych wojsk zaciężnych.


    W Koronie jeszcze w XV w. pojawiały się wojska zawodowe, które przyjęły nazwę obrony potocznej. Na czas wojny były one odpowiednio powiększane przez zaciągi tymczasowe. W Wielkim Księstwie Litewskim w ogóle nie było stałych wojsk zaciężnych, ale w trakcie wojen zaciągano żołnierzy zawodowych na określony czas.
    Funkcjonowanie tego typu wojsk, które brały na siebie główny ciężar powinności wojennych – co wcześniej czyniło rycerskie pospolite ruszenie czy litewska służba ziemska – wymagało wytworzenia stałego aparatu administracyjnego. Przede wszystkim miał on czuwać nad kwestiami wojskowej dyscypliny i nadzorować sprawy finansowania armii. Wreszcie winien on stworzyć stałe struktury dowódcze, zdolne dowodzić żołnierzami w trakcie działań wojennych. Tym sposobem w Koronie i w Wielkim Księstwie powstały urzędy hetmańskie, które odpowiadały za wszystkie sprawy związane z wojskową codziennością.

    Scypion Ruski i wiktoria pod Orszą

    Formalnym dowódcą wojsk litewskich był wielki książę, wojsk koronnych – król. Hetmani zastępowali ich jednak dość często w dowodzeniu w trakcie działań wojennych, jak Konstanty Iwanowicz Ostrogski – pierwszy litewski hetman.
    Ten prawosławny Rusin jest obecnie uznawany za bohatera kilku narodów odwołujących się do tradycji polsko-litewskiej unii i polsko-litewskiej Rzeczypospolitej (Polaków, Litwinów, Białorusinów i Ukraińców). Swoją postawą i wieloma zwycięstwami zapracował sobie na przydomek „Scypiona Ruskiego”. Było to odniesienie do słynnego dowódcy republiki rzymskiej, który pokonał kartagińskiego wodza Hannibala w bitwie pod Zamą w 202 r. p.Chr. Hetmanem najwyższym litewskim był w latach 1497–1500 i później od 1507 r. do swej śmierci w 1530 r. Pisano, że z samymi Tatarami wygrał aż 33 bitwy.
    W rzeczywistości bilans Ostrogskiego był nieco skromniejszy, ale i tak imponujący. W 1500 r. poniósł swoją najbardziej bolesną klęskę – nad Wiedroszą. Okupił to niewolą, podczas której usiłowano go nakłonić do podjęcia służby u wielkiego księcia moskiewskiego. Jego wierność Jagiellonom była silniejsza i dlatego postanowił uciec z niewoli, co też mu się udało, a sama ucieczka to świetny materiał na scenariusz filmu kostiumowego. Po szczęśliwym powrocie ponownie objął dowództwo nad siłami Wielkiego Księstwa.
    W 1514 r. Ostrogski, jako dowódca wojsk litewskich i zaciężnego kontyngentu z Korony, odniósł swoje największe zwycięstwo w bitwie pod Orszą (8 września). Sukces ten uznawany jest obecnie za jedno z największych zwycięstw w dziejach narodów odwołujących się do tradycji Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Było też niewątpliwie największym zwycięstwem monarchii jagiellońskiej w XVI stuleciu, mimo że nie zapobiegło utracie Smoleńska na rzecz Moskwy.

    Radziwiłłowie i hetmański rekord

    Jeszcze długo od czasów Ostrogskiego urząd hetmański był doraźną funkcją administracyjną – i nie był dożywotni. Dopiero w drugiej połowie XVI w., gdy Korona z Litwą stanowiły już wspólne państwo, dwóch najwyższych dowódców w obu armiach Rzeczypospolitej otrzymało dożywotnie przywileje – Jan Zamoyski w Koronie i Krzysztof „Piorun” Radziwiłł w Księstwie Litewskim.
    Słynny z prowadzenia swych dalekich zagonów w głąb Państwa Moskiewskiego w dobie wojen czasów Stefana Batorego (1579–1582) „Piorun” przywilej na swój urząd – czyli jak to mawiano w epoce: przywilej na buławę (buława była atrybutem urzędu hetmańskiego) – otrzymał od Zygmunta III Wazy w 1589 r. Od tego momentu urząd hetmański w Wielkim Księstwie zaczął odgrywać coraz ważniejszą rolę. Jego prerogatywy nie były prawnie uregulowane, kształtowały się na zasadach faktów dokonanych i precedensów. Dzięki temu buława dawała duży zakres władzy osobom ją piastującym i stąd bywała pożądana przez wielu ambitnych magnatów.
    Sam „Piorun” należał do rodziny, której przedstawiciele do końca istnienia Rzeczypospolitej mieli najwięcej swoich reprezentantów na urzędach hetmańskich. Od końca XV w. do 1795 r., a więc do czasu ostatecznego upadku polsko-litewskiej Rzeczypospolitej, na obu urzędach hetmańskim – najwyższym (od początku XVII w. określanym już wielkim) i dwornym (od początku XVII w. nazywanym polnym) – odnotowano 56 osób. 28 z nich piastowało urząd hetmana wielkiego, a drugie tyle – hetmana polnego. Oczywiście liczby te wzajemnie się przenikały, ponieważ wielu hetmanów polnych (formalnie niższych) zostawało później hetmanami wielkimi.
    Wśród wszystkich hetmanów litewskich w okresie bez mała 300 lat Radziwiłłów było siedmiu: Jerzy (hetman wielki, 1531–1541), Mikołaj „Rudy” (hetman wielki, 1553–1584), Krzysztof „Piorun” (hetman wielki, 1589–1603), Krzysztof II (hetman wielki, 1635–1640), Janusz (hetman wielki, 1654–1655), Michał Kazimierz (hetman polny, 1668–1680), Michał Kazimierz „Rybeńko” (hetman wielki, 1735–1762). Wszyscy z tych hetmanów wielkich, za wyjątkiem „Rudego”, byli wcześniej też hetmanami dwornymi albo polnymi.
    Mimo że Radziwiłłowie wydali na świat tylu hetmanów, historycy na ogół doceniają umiejętności wodzowskie jedynie Jerzego i dwóch Krzysztofów, czasem Janusza – choć ten ostatni dla wielu okrył się czarną legendą przez podpisanie ugody w Kiejdanach, która oddawała Litwę Szwecji. Ilość nie zawsze idzie w jakość, podobnie jak w przypadku Sapiehów, którzy w liczbie urzędów hetmańskich plasują się tuż za Radziwiłłami.

    Chodkiewicz – hetman koronny i litewski

    Jednym z najwybitniejszych, a zdaniem niektórym – najwybitniejszym hetmanem litewskim był Jan Karol Chodkiewicz (hetman wielki, 1605–1621). Był to człowiek o charakterze cholerycznym, z dużym temperamentem oraz potrafiący szybko podejmować decyzje i szybko działać.
    Zasłynął przede wszystkim ze swoich bojów ze Szwecją i z wielkiego zwycięstwa pod Kircholmem 27 września 1605 r. Jego korpus liczący 3–4 tys. ludzi, głównie jazdy, rozbił doszczętnie z pomocą zmyślnej taktyki liczącą 11–12 tys. żołnierzy armię szwedzką króla Karola IX.
    Zwycięstwo to przyniosło Chodkiewiczowi nieśmiertelną sławę, ale nie było jego jedynym osiągnięciem. Szanowany przez żołnierzy był świetnym administratorem wojskowym. Ukoronowaniem jego kariery było poprowadzenie całej armii Rzeczypospolitej przeciw Turcji i zwycięska obrona obozu pod Chocimiem we wrześniu i październiku 1621 r. Końca tych działań już nie doczekał, zmarł bowiem w obozie przed podpisaniem traktatu.
    Co ważne, Chodkiewicz był jedynym w historii hetmanem, który w 1621 r. nosił tytuł hetmana wielkiego koronnego i litewskiego. Korona był pozbawiona wówczas wodzów (hetman wielki Stanisław Żółkiewski zginął rok wcześniej, hetman polny Stanisław Koniecpolski znajdował się w tureckiej niewoli), dlatego to doświadczony i otoczony sławą Chodkiewicz stanął na czele całej armii Rzeczypospolitej. Taka sytuacja już nigdy później się nie powtórzyła.

    Hetmańska pycha

    Urząd hetmanów litewskich różnił się tym od koronnych, że nie istniała w armii Wielkiego Księstwa formalna podległość hetmana polnego hetmanowi wielkiemu. Z tego powodu, gdy hetmanem wielkim był Janusz Radziwiłł, a polnym król Jan Kazimierz mianował Wincentego Gosiewskiego, doszło do podziału armii na dwie niezależne od siebie dywizje. Dwaj hetmani nie chcieli ze sobą współpracować, co przy rozpoczętej właśnie inwazji wojsk moskiewskich w 1654 r. nie mogło wróżyć niczego dobrego. Podzielona armia litewska nie była w stanie uratować Litwy i ta w 1655 r. znalazła się prawie cała pod moskiewską okupacją.
    Od drugiej połowy XVII w., gdy na Litwie utrzymywano już na stałe wojska zaciężne (choć formalnie stałe wojska na Litwie ustanowiono dopiero mocą sejmu niemego w 1717 r.), rola hetmanów zdecydowanie wzrosła. Dysponując armią, zaczęli ją wykorzystywać jako siłę nacisku politycznego wobec swoich przeciwników. Tym sposobem hetmani wielcy litewscy Paweł Sapieha (1656–1665), Michał Kazimierz Pac (1666–1682) i Kazimierz Jan Sapieha (1683–1702) zapewniali sobie polityczną dominację w Wielkim Księstwie, zwłaszcza ci dwaj ostatni.
    Wielu z hetmanów wielkich litewskich łączyło swoją godność wojskową z najwyższym świeckim urzędem senatorskim Litwy, czyli urzędem wojewody wileńskiego. Tym sposobem hetmani byli pierwszoplanowymi postaciami litewskiej sceny politycznej. Często stawali się niemal samodzielnymi „władcami”, jako przywódcy opozycji antykrólewskiej – jak Pac i Sapieha przeciw Janowi III Sobieskiemu. Upolitycznienie urzędów hetmańskich odbiło się na niestety na umiejętnościach wojskowych, a także pogłębiało polityczną destabilizację w Rzeczypospolitej.
    Urząd hetmański istniał jeszcze przez niemal cały XVIII w. Jego rola w życiu politycznym całej Rzeczypospolitej i w administrowaniu wojskiem była niepodważalna aż do czasów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764–1795), gdy wreszcie udało się ograniczyć rozdęte ponad miarę kompetencje i stworzyć bardziej nowoczesną administrację wojskową. Nie dziwi więc, że ostatni hetmani, niegodzący się z utratą wielowiekowych przywilejów, występowali przeciw władcy i obozowi reformatorskiemu, mającemu poparcie dużej części społeczeństwa.
    W rezultacie ostatni z hetmanów wielkich litewskich, Szymon Kossakowski, podczas insurekcji kościuszkowskiej w Wilnie został aresztowany i jako zdrajca powieszony w kwietniu 1794 r. Jakże zatem przykład ostatniego z litewskich hetmanów kontrastuje z przykładem pierwszego, czyli kniazia Konstantego Ostrogskiego, wielkiego zwycięzcy spod Orszy.

    Zbigniew Hundert

    Artykuł powstał jako lektura do II edycji Historiady – jako pomoc do zagadnień: „Polskie i litewskie urzędy władzy centralnej (ministerialne, dygnitarskie, senatorskie) 1569–1795” oraz „Wielcy wodzowie i dowódcy w XVI-XVIII”. Autor jest doktorem nauk humanistycznych, historykiem zajmującym się epoką staropolską, pracuje w Ośrodku Badań Historycznych Zamku Królewskiego w Warszawie.

     

    Reklama na podst. ust. użytkownika.; Dzięki reklamie czytasz nas za darmo

    Afisze

    Więcej od autora

    Czerwone, niebieskie, żółte, a nawet czarne i złote 

    Bezpieczeństwo barwników syntetycznych jest kwestią kontrowersyjną. Wszystkie barwniki spożywcze mają indeks od E100 do E182, jednak nie wszystkie są jednakowo przyjazne dla człowieka. Przy czym skutki stosowania ich dla jednych ludzi mogą być w ogóle nieodczuwalne, ale dla niektórych,...

    Prezentacja książki „Tak teraz postępują uczciwi ludzie. Polacy z Wileńszczyzny ratujący Żydów”

    W wydarzeniu wzięła udział autorka książki, Ilona Lewandowska, Danutė Selčinskaja, kierowniczka projektu upamiętnienia ratujących Żydów Muzeum Historii Żydów im. Gaona Wileńskiego oraz przedstawiciele wydawcy, czyli Instytutu Polskiego w Wilnie. Wydarzenie rozpoczęło się od projekcji filmu „Świat Józefa”, który opowiada historię...

    Laurynas Kasčiūnas nowym ministrem obrony Litwy. Wśród priorytetów reforma poboru

    Prezydent ocenił kandydaturę Nominacja Kasčiūnasa została przedłożona prezydentowi przez premier Ingridę Šimonytė w zeszłym tygodniu, a głowa państwa powiedziała, że chce ocenić informacje dostarczone przez służby na temat kandydata.Arvydas Anušauskas, który do tej pory pełnił funkcję ministra, podał się do...

    Centrum Kultury Samorządu Rejonu Solecznickiego zaprasza na koncert chóru „Res Musica” z Gryfina

    Chór też zaśpiewa podczas nabożeństwa. Chór „Res Musica” w Gryfinie działa od 23 lat. Występował w kraju i za granicą. W swoim dorobku posiada złote, srebrne i brązowe dyplomy zdobyte na festiwalach i w konkursach chóralnych. Założycielem i pierwszym dyrygentem...