Po sowieckiej agresji wileński meczet zniknął z mapy miasta

Przed drugą wojną światową, przy dawnej ulicy Łukiskiej i zaułku Mahometańskim, stał meczet, który stanowił niegdyś osobliwość Wilna. Był to – jak pisze Juliusz Kłos – duży, kwadratowy budynek drewniany z podcieniem kolumnowym od frontu, przykryty wielkim i stromym dachem. W 1968 r. muzułmańską świątynię zburzono.

– Meczet znajdował się na Łukiszkach, w pobliżu obecnego placu Łukiskiego. Łukiszki były najstarszą miejscowością zamieszkiwaną przez wileńskich Tatarów. Co ciekawe, nazwa tych dawnych wileńskich przedmieść pochodzi od imienia Tatara Luki. Kroniki historyczne podają, że Luka mieszkał tu już w 1500 r. W latach 1559-1567 właścicielami Łukiszek byli już jego wnukowie – Izmail i Tahatar. Tam, podobnie jak w innych miejscowościach, gdzie można było zamieszkać Tatarom, obowiązkowo budowano meczety – opowiada „Kurierowi Wileńskiemu” dr Galina Miškinienė, przedstawicielka społeczności tatarskiej w Radzie Wspólnot w Departamencie Mniejszości Narodowych przy Rządzie RL.

Zaznacza, że według spisów ludności, sporządzonych przez Kierdeja w 1631 r., na Łukiszkach były 32 domy tatarskie oraz 192 mieszkańców. Z biegiem czasu sytuacja zmieniała się – w pewnym okresie mieszkało tu 97 osób, było 39 rodzin. Były to znane rodziny tatarskie, m.in. Aleksandrowiczów, Bajulewiczów, Bielickich, Jakubowskich, Mokowieckich.

Pierwsze wzmianki o wileńskim meczecie pojawiły się w 1558 r.

– Świątynia zawsze była drewniana. Jej forma architektoniczna z biegiem lat zmieniała się. Budynek był kilkakrotnie przebudowywany, a w XIX w. różnił się zupełnie od pierwotnej jego wersji. W latach 1897, 1927 oraz 1936 świątynia była restaurowana. Meczet zburzono w 1968 r., zlikwidowano także znajdujący się tuż obok cmentarzyk muzułmański. Część nagrobków kamiennych wywieziono, z niektórych zaś poukładano schody na cmentarzu na Rossie. Warto zaznaczyć, że w międzywojniu meczet stale działał. Odwiedził go nawet ówczesny prezydent Polski Ignacy Mościcki. Zachowały się fotografie, na których zostało utrwalone, jak prezydent i parafianie uczestniczą we mszy – kontynuuje dr Galina Miškinienė.

W czasach sowieckich uznano, że drewniany meczet psuje wizerunek miasta. W 1952 r. nieopodal tatarskiej świątyni odsłonięto pomnik Lenina.

– Meczet najpierw zamknięto, podobnie jak muzeum i muftiat tatarski. W 1968 r. meczet zrównano z ziemią, chociaż budynek nie ucierpiał podczas drugiej wojny światowej. Po wojnie część Tatarów wileńskich wyemigrowała za granicę, część, w 1944 r., w ramach repatriacji wyjechała przez Polskę na Zachód – tłumaczy rozmówczyni.

W miejscu zburzonej świątyni później zbudowano Litewski Instytut Fizyki Półprzewodników (ul. A. Goštauto 11).

Czytaj więcej: Tatarzy zaprezentowali się śpiewająco. 10-lecie zespołu Ilsu

– W 2009 r. na ścianie budynku umieszczono tablicę pamiątkową, przypominającą, że w tym miejscu znajdował się wileński meczet. W podwórku instytutu zachowało się też stare drzewo, które rosło w pobliżu naszej świątyni – wspomina przedstawicielka społeczności tatarskiej.

Zauważa też, że meczet nieprzypadkowo mieścił się nad Wilią. Tatarzy wileńscy osiadali bliżej rzek, ponieważ zajmowali się garbarstwem, do tego potrzebna była bliskość wody, gdzie skóry płukano.

Pierwsze wzmianki o Tatarach zamieszkałych na Litwie pochodzą z końca XIV w.

– Wzmianki są już w listach Wielkiego Księcia Litwy Witolda z 1397 r. Wiadomo też jest, że Tatarzy walczyli po stronie wojsk litewskich w bitwie pod Grunwaldem, stanowili też osobistą ochronę księcia. Witold sprowadził Tatarów ze Złotej Ordy na początku XV w. Z biegiem czasu Tatarzy zaczęli przybywać z Krymu, ze Stepów Nagajskich – dodaje dr Galina Miškinienė.

Na Litwie obecnie mieszka około 3 tys. Tatarów, w Polsce około 2 tys., na Białorusi – ponad 7 tys. Na Litwie działają cztery tatarskie meczety— w Niemieżu, w Sorok Tatarach, w Kownie oraz w Rejżach (rej. olicki).

W Wilnie, przy Centrum Kultury Islamu (ul. Smolensko), działa sala modlitewna. Od kilkunastu lat wileńska wspólnota muzułmańska zabiega u władz miejskich o przydzielenie działki pod budowę meczetu w Wilnie. Wileński samorząd przedstawiał kilka wariantów lokalizacji meczetu – na Antokolu, w Karolinkach, przy ul. Žirnių (Grochowej-pol.). Jednak wszystkie starania w kwestii przydzielenia działki nie przyniosły rezultatu.

Czytaj więcej: Gastronomiczne tradycje litewskich Tatarów na liście niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Społeczność odebrała certyfikat

Rok 2021 został ogłoszony przez Sejm Litwy Rokiem Historii i Kultury Tatarów Litewskich.

Z tej okazji w Bibliotece Litewskiej Akademii Nauk im. Wróblewskich do 1 października czynna będzie wystawa prezentująca unikatowe dokumenty dotyczące historii i kultury Tatarów litewskich. Prezentowane są pierwsze wzmianki o Tatarach (prace XVI-XVII-wiecznych historyków i podróżników), jak również – wydawnictwa dotyczące religii i piśmiennictwa Tatarów, badań z zakresu kultury i historii społeczności tatarskiej od XIX wieku do dziś. Prezentowane są też rękopisy – w większości dokumenty sądowe dot. własności ziemi oraz informacje o składzie narodowościowym poszczególnych miejscowości.

Ekspozycja zawiera również unikalne materiały z prywatnej kolekcji muftiego Aleksandrasa Beganskasa, przewodniczącego Wileńskiej Wspólnoty Religijnej Muzułmanów Sunnitów. Dzięki dr Galinie Miškinienė cyfrowe kopie tych dokumentów uzupełnią zbiory biblioteki i będą dostępne dla badaczy i wszystkich zainteresowanych dziedzictwem kulturowym i historycznym Tatarów litewskich.

Publikacja z cyklu „Litewscy Tatarzy – 700 lat razem”. Projekt jest częściowo finansowany przez departament Mniejszości Narodowych przy Rządzie Republiki Litewskiej.