Barbara Jundo-Kaliszewska: Już po raz kolejny Wilno gościło przywódców państw europejskich, tym razem z okazji szczytu Inicjatywy Trójmorza (3SI). Nie jest to nowy format, ale wydaje się, że wciąż niewiele o nim wiemy na Litwie. Czy zechciałaby Pani Profesor przybliżyć Czytelnikom „Kuriera Wileńskiego” ten format międzypaństwowej współpracy?
Agnieszka Orzelska-Stączek: Inicjatywa Trójmorza (3SI) to projekt współpracy mający na celu rozwój infrastruktury na linii północ–południe we wschodniej części Unii Europejskiej. Wynikało to z pragmatycznej chęci wzmocnienia gospodarek państw Europy Środkowej. Priorytety 3SI obejmują rozwój infrastruktury w trzech obszarach: transportu, energii i cyfryzacji. Przypomnę, że pomysł powołania 3SI został wysunięty przez prezydentów Polski i Chorwacji, pierwszy szczyt odbył się w Dubrowniku w 2016 r. Pierwotnie 3SI obejmowała 12 państw członkowskich UE, w 2023 r. dołączyła do nich Grecja. Dziś 3SI obejmuje: 13 uczestniczących państw 3SI (wszystkie są członkami UE): Austria, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Estonia, Grecja, Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia i Węgry; trzech partnerów strategicznych 3SI: Komisja Europejska, Stany Zjednoczone i Republika Federalna Niemiec; dwa państwa, które mają status państw stowarzyszonych uczestniczących w 3SI: Ukraina i Mołdawia. Od strony organizacyjnej formuła współpracy w ramach Inicjatywy Trójmorza opiera się na corocznych szczytach prezydentów, na których przyjmowane są wspólne deklaracje. Do tej pory gospodarzami szczytów były: Chorwacja (2016), Polska (2017), dwukrotnie Rumunia (2018 i 2023), Słowenia (2019), Estonia (2020), Bułgaria (2021) i Łotwa (2022). Szczyt 3SI w 2024 r. odbywa się w Wilnie, a kolejny, w 2025 r., będzie organizowany w Polsce.
Inicjatywa Trójmorza (3SI) jest bardzo często postrzegana jako format stricte biznesowy. Dlaczego?
Wymiar biznesowy to jeden z kluczowych elementów tej współpracy. Rozbudowa infrastruktury, przyspieszenie rozwoju gospodarczego w tej części UE, przyciągnięcie nowych inwestycji to priorytet Inicjatywy Trójmorza. Aby osiągnąć te ambitne cele, potrzeba współpracy nie tylko na poziomie prezydentów i rządów, konieczne jest też zaangażowanie sektora prywatnego, biznesowego. W Wilnie przy okazji szczytu prezydentów 3SI odbywała się kolejna edycja Forum Biznesu. Przypomnę, że po raz pierwszy takie forum zorganizowano w 2018 r., od tego czasu stało się ono integralną częścią każdego kolejnego szczytu 3SI. Jest to wyjątkowa forma budowania kontaktów biznesowych, okazja do bezpośrednich spotkań, które mają zaowocować konkretną współpracą. Potencjał współpracy w tej części Europy jest bardzo duży, zarówno między firmami z państw 3SI, jak i z partnerami z innych państw.
Do opinii publicznej rzadko dociera informacja, że Inicjatywa Trójmorza to nie tylko gospodarka czy polityka, ale też historia. Jaką rolę w rozwijaniu współpracy międzynarodowej odgrywa przeszłość państw regionu?
Historia zajmuje bardzo ważne miejsce w regionie Trójmorza i wpływa na stosunki w Europie Środkowej niemal w każdym wymiarze. Trzeba tę historię rzetelnie poznawać, starać się ją lepiej rozumieć. Historia jest też kluczem do zrozumienia obecnego stanu gospodarki państw 3SI, a także stanu ich infrastruktury, czego poprawa leży u źródeł 3SI. Mamy wiele rozdziałów historii, które nas łączą, wiele wspólnych trudnych doświadczeń. Większość państw 3SI w czasach zimnej wojny doświadczyła koszmaru komunizmu, ze wszystkimi konsekwencjami.
Należy przy tym podkreślić, że Inicjatywa Trójmorza to nowy, oryginalny projekt współpracy, zainicjowany w 2016 r., łączący państwa członkowskie UE i należące – z wyjątkiem Austrii – NATO. Członkostwo w tych organizacjach jest dla nich wszystkich priorytetem. Inicjatywa Trójmorza ma umacniać UE i więzi transatlantyckie, co jest podkreślane na każdym szczycie. 3SI nie jest przedłużeniem koncepcji znanych sprzed II wojny światowej, nie jest próbą budowy sojuszu wojskowego ani jakiegoś enigmatycznego projektu politycznego konkurencyjnego wobec UE. Pojawiają się przeróżne narracje dotyczące 3SI, tym bardziej warto informacje te weryfikować.
Dziś na pierwszy plan zdaje się wysuwać problem bezpieczeństwa – nie tylko w wymiarze energetycznym, cyfrowym czy politycznym, ale też typowo militarnym. W jakim stopniu 3SI może wpłynąć na odporność naszego regionu?
3SI jest projektem, który ma wzmacniać odporność Europy Środkowej. Projekty gospodarcze dotyczące rozwoju infrastruktury energetycznej, cyfrowej, transportowej nabierają strategicznego znaczenia w kontekście bezpieczeństwa. Od rozpoczęcia agresji rosyjskiej niemal na każdym wydarzeniu związanym z 3SI pojawia się temat wzmacniania odporności regionu. W tym roku panel prezydencki na Forum Biznesu w Wilnie nosi tytuł „Budując odporność, wzrost gospodarczy i stabilne środowisko biznesowe w regionie Trójmorza”. W deklaracji 3SI przyjętej w Bukareszcie we wrześniu 2023 r. czytamy o wspieraniu naszej wspólnej strategicznej odporności w oparciu o solidne i zaufane sieci infrastrukturalne. W tym samym dokumencie wspomniano o rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 26 kwietnia 2023 r. pt. „Budowanie globalnej odporności i promowanie zrównoważonego rozwoju poprzez regionalną i międzyregionalną infrastrukturę konektywności”, która zobowiązuje wszystkie kraje do wzmocnienia połączeń infrastrukturalnych jako sposobu budowania odporności na przyszłe kryzysy oraz zachęca do kontynuacji i rozwijania współpracy regionalnej w tym zakresie. Wobec agresji Rosji kwestia bezpieczeństwa dodatkowo zyskała na znaczeniu, nie da się dziś oddzielić spraw gospodarczych od bezpieczeństwa, bo te obszary się zazębiają.
Osobnym zagadnieniem jest wsparcie dla Kijowa deklarowane przez państwa NATO w wojnie z Rosją. W ramach wydarzeń towarzyszących przewidziano spotkanie poświęcone odbudowie Ukrainy. Litwa mocno akcentuje potrzebę zaangażowania państw Sojuszu w te działania. Czy litewska inicjatywa cieszy się zainteresowaniem pozostałych członków NATO?
Tak, jedno z wydarzeń towarzyszących, pt. „Sesja interaktywna na temat odbudowy i odbudowy Ukrainy: instrumenty zaangażowania sektora prywatnego”, zorganizowały Ministerstwo Gospodarki i Innowacji RL oraz Agencja Innowacji Litwy. Władze Litwy aktywnie i skutecznie działają na rzecz wsparcia dla Ukrainy walczącej z rosyjską agresją. Ukraina ma już status państwa stowarzyszonego uczestniczącego w 3SI, a plany niektórych projektów rozwiązanych na forum 3SI biorą pod uwagę długofalowy rozwój współpracy z Ukrainą.
W Wilnie odbyła się konferencja naukowa organizowana przez Litewską Akademię Nauk we współpracy z kierowanym przez Panią Profesor projektem „Centrum Badawcze Inicjatywy Trójmorza przy ISP PAN” oraz z Wydziałem Studiów Międzynarodowych i Politologicznych Uniwersytetu Łódzkiego. Jaki potencjał badawczy ma Inicjatywa Trójmorza?
W obszarze badań dotyczących Inicjatywy Trójmorza tkwi wielki potencjał. Dotyczy to badaczy wywodzących się z nauk o polityce, stosunków międzynarodowych, ekonomii, socjologii, ale nie tylko – warto wspomnieć o znaczeniu sztuki, która była mocno zaakcentowana przy okazji szczytu w Wilnie. Obecnie jest to temat w zasadzie nieznany poza wąską grupą naukowców i ekspertów. W niektórych państwach 3SI publikacji naukowych o tej współpracy w zasadzie nie ma.
Bardzo potrzebny jest rozwój badań w tym obszarze, aby zrozumieć, o czym mówimy, ustalić znaczenie pojęć, którymi się posługujemy, budować komunikację nie tylko w wymiarze infrastrukturalnym, lecz także naukowym i społecznym.
Ze strony Litewskiej Akademii Nauk spotkaliśmy się z profesjonalizmem i gotowością do współpracy, która przy dużym zaangażowaniu Uniwersytetu Łódzkiego oraz zespołu realizującego projekt pt. „Centrum Badawcze Inicjatywy Trójmorza przy ISP PAN” zaowocowała ambitnym programem z udziałem naukowców z kilku państw. Dużym zaszczytem jest dla nas fakt, że wydarzenie otworzyli prezydent Gitanas Nausėda, dyrektor Litewskiej Akademii Nauk prof. Jūras Banys czy Gediminas Varvuolis z Ministerstwa Spraw Zagranicznych RL. Bardzo za to dziękujemy.
Inicjatywa Trójmorza to ambitny projekt o znaczeniu strategicznym. Stała się impulsem do rozwoju w Europie Środkowej. Obecnie współpraca ta rozwija się głównie na poziomie politycznym i gospodarczym. Moim zdaniem należy zwiększyć znaczenie wymiaru naukowego i współpracy na poziomie akademickim i eksperckim w regionie.
Od 2022 r. koordynuje Pani Profesor międzynarodową współpracę badaczy zajmujących się tematem Trójmorza. W różnych państwach stopień zainteresowania działalnością tego formatu jest bardzo różny. Dlaczego?
Do barier, jakie towarzyszą rozwojowi wielu dziedzin nauki (w tym ograniczenia finansowe, systemowe), dochodzą inne czynniki, czasem artykułowe wprost, a czasem komunikowane w sposób zawoalowany. Istnieją pewne obszary badawcze zaliczane do popularnych, w pewien sposób modnych, a 3SI do takich nie należy. Jest to temat pasjonujący, ale też trudny. Wskażę na pragmatyczną przeszkodę, mianowicie 13 języków państw 3SI plus język angielski, w których tworzone są materiały źródłowe wymagające analizy. Bariera językowa to jeden z kluczowych elementów. Kolejny to stosunkowo wysokie koszty pobytów badawczych w stosunku do wyjazdów do państw Europy Zachodniej, przy uwzględnieniu też czasu potrzebnego np. na podróże z północy na południe i niższej jakości tej infrastruktury. Zwrócę uwagę, że dość łatwo możemy zbadać stan sieci autostrad, ale trudniej określić, jak wygląda sieć współpracy w świecie nauki w państwach Trójmorza. A ta współpraca wygląda o wiele gorzej, niż się spodziewałam. Jest na tym polu wiele do zrobienia, ale podam pozytywny akcent, którym jest otwartość na współpracę i chęć do dyskusji.
Jak Pani Profesor ocenia zaangażowanie strony litewskiej w przygotowanie szczytu?
Agenda rzeczywiście zapowiadała się imponująco, jeśli chodzi o program Forum Biznesu oraz listę wydarzeń towarzyszących. Uważam, że to świetnie wykorzystana szansa na promocję Litwy, a także Inicjatywy Trójmorza. Myślę, że kolejni gospodarze szczytów 3SI sięgną po podobny rozbudowany model wydarzeń towarzyszących. Cieszy mnie rozbudowujący się akcent naukowy i udział podmiotów ze świata nauki. Myślę, że szczyt 3SI i Forum Biznesu to najlepsza okazja, aby przedstawiciele świata polityki, biznesu, różnych dyscyplin nauki, a także sztuki, wymieniali się swoimi doświadczeniami i wiedzą.
Wywiad opublikowany w wydaniu magazynowym „Kuriera Wileńskiego”Nr 14 (41) 13-19/04/2024