W dzisiejszym numerze „Kuriera Wileńskiego” sporo miejsca poświęcimy omówieniu trudnego tematu oświaty, szkolnictwa polskiego w szczególności. Na naszych łamach prezentujemy dwa punkty widzenia, częstokroć skrajnie różne, dotyczące między innymi drażliwej kwestii nauczania języka litewskiego oraz ujednoliconego egzaminu maturalnego z tego przedmiotu. Odpowiedzi na pytania naszego dziennika udzielają minister oświaty i nauki Jurgita Petrauskienė oraz prezes Stowarzyszenia Nauczycieli Szkół Polskich na Litwie „Macierz Szkolna”, Józef Kwiatkowski
Jurgita Petrauskienė: „Będzie kontynuowana
integralna polityka oświatowa“
Minister oświaty i nauki w nowym rządzie, Jurgita Petrauskienė, udzieliła odpowiedzi na pytania Kuriera Wileńskiego dotyczące najważniejszych kierunków działalności resortu oświaty, kontrowersyjnego egzaminu z języka litewskiego, sprawdzianu wiedzy z języka polskiego oraz wypowiedziała się na temat modelu finansowania szkół.
W międzynarodowych badaniach umiejętności uczniów PISA nastolatkowie z Litwy ciągle wypadają poniżej średniej. Wyniki litewskich uczniów uzyskiwane z różnych przedmiotów są słabsze nawet w porównaniu do naszych sąsiadów – uczniów z Łotwy, Estonii czy Polski. Nasuwa się wniosek, że system litewskiej oświaty potrzebuje jakościowych przemian. Jaką koncepcję doskonalenia systemu oświaty posiada ministerstwo w nowym składzie?
Wizja zarówno obecnego rządu, jak i moja jako minister – to jakościowy system oświaty. Celem mojej pracy jest stworzenie przesłanek do polepszania jakości we wszystkich dziedzinach oświaty. Uczniowie muszą otrzymać dobre wykształcenie w szkołach, studenci na uniwersytetach i w kolegiach, zaś przyszli specjaliści muszą być odpowiednio przygotowywani do współczesnego rynku pracy.
Osiągnięcia uczniów, a ściślej ich nieumiejętność zastosowania wiedzy teoretycznej w praktyce, rzeczywiście wzbudza niepokój. Podobnie, jak zbyt duże różnice pomiędzy szkołami, klimat emocjonalny w szkołach, niedocenianie zawodu nauczyciela. W systemie oświaty wszystko jest ściśle powiązane. Jeżeli chcemy lepszej jakości, musimy również doskonalić poziom przygotowania nauczycieli i zasady opłacania ich pracy, skorygować finansowanie szkół, odnowić treści edukacyjne, zrewidować sieć placówek oświatowych oraz uczelni i instytucji naukowych. Są to podstawowe wytyczne.
Jakiś czas temu działała koncepcja oświaty szkół mniejszości narodowych. W jaki sposób zamierza się obecnie prowadzić politykę oświatową dla mniejszości narodowych? Czy zostanie przygotowana odrębna koncepcja dla szkół mniejszościowych?
W okresie przywrócenia niepodległości Litwy nigdy nie istniała osobna koncepcja polityki oświatowej skierowanej na mniejszości narodowe. W pierwszym dokumencie koncepcyjnym – Koncepcji Oświaty Litwy (1992 r.) był osobny rozdział poświęcony oświacie mniejszości narodowych. Obecnie w ustawie o oświacie znajdują się artykuły omawiające oświatę mniejszości narodowych. Nadal więc będzie kontynuowana integralna polityka oświatowa oparta na postanowieniach ogólnych demokratycznej oświaty. Poza tym, w 2012 r. Ministerstwo Oświaty i Nauki przygotowało wytyczne dotyczące doskonalenia kształcenia dzieci w językach mniejszości narodowych oraz nauczania języków mniejszości narodowych. W oparciu o nie w szkołach odbywają się projekty wspólnych działań edukacyjnych w różnych językach nauczania, są organizowane seminaria międzynarodowe dla nauczycieli języków ojczystych – na ich przeprowadzenie Ministerstwo Oświaty i Nauki przeznacza środki finansowe.
Po tym, jak w 2011 r. została przyjęta nowelizacja ustawy o oświacie, od 2013 r. stale pogarszają się wyniki egzaminów państwowych z języka litewskiego wśród uczniów uczących się w szkołach z polskim językiem nauczania. Poprawki do ustawy były decyzją polityczną, ponieważ przed podjęciem takiego poważnego kroku nie zrobiono niczego na rzecz odpowiedniego przygotowania nauczycieli ani nie wydano odpowiednich podręczników i pomocy metodycznych czy dydaktycznych. Odpowiednie podręczniki nadal nie są wydane, ale mimo to uczniowie szkół polskich i litewskich składają ten sam, ujednolicony egzamin z języka litewskiego. Jak Pani ocenia rezultaty tego egzaminu? Czy nie jest planowana zmiana wymagań na państwowym egzaminie z języka litewskiego wobec uczniów szkół mniejszości narodowych?
Z danych Narodowego Centrum Egzaminacyjnego wynika, że średnie wyniki uzyskane na maturze z języka litewskiego wśród uczniów uczących się w szkołach z polskim językiem nauczania stale rosną. Przykładowo w 2015 r. średnia wynosiła 44,1, zaś w 2016 – 48 pkt.
Od 1 września 2017 r. planowane jest wprowadzenie ujednoliconego nauczania języka litewskiego w klasach 1-10, choć egzamin był ujednolicony jeszcze w 2013 r. Co prawda, uczniowie szkół mniejszości narodowych mieli nieznaczne ulgi przy składaniu tego egzaminu, ale musieli go złożyć, jakby to był dla nich język ojczysty. Czy nie byłby potrzebny uczniom dodatkowy, np. dziesięcioletni, okres przejściowy, by mogli odpowiednio przygotować się do egzaminu z litewskiego?
Chciałabym przypomnieć, że podczas przygotowań do realizacji modelu ujednoliconego egzaminu dojrzałości z języka litewskiego została przeprowadzona ocena uczniów, było przygotowane próbne zadanie, zrealizowane próbne badanie i przewidziany 8-letni okres przejściowy. W okresie przejściowym (do 2020 r.) dla uczniów ze szkół mniejszości narodowych są przewidziane ulgi w ocenianiu egzaminacyjnych prac maturalnych z języka litewskiego i literatury, uzasadnione wspomnianym badaniem i corocznymi analizami statystycznymi wyników egzaminu. Na egzaminie maturalnym z języka litewskiego i literatury poprawność językowa i wyrazistość jest oceniana według różnych kryteriów wobec uczniów ze szkół z litewskim językiem nauczania i wobec uczniów ze szkół narodowościowych. Co roku, do 15 listopada na stronie Narodowego Centrum Egzaminacyjnego są publikowane uściślone kryteria ocen dotyczące egzaminu maturalnego z języka litewskiego i literatury, które co roku są korygowane z uwzględnieniem prac kandydatów minionej sesji i ich statystyki. Ogłasza się również projekt kryteriów oceniania egzaminu maturalnego z języka litewskiego i literatury do 2020 roku, toteż wszyscy uczniowie i nauczyciele mogą się z nim zapoznać.
W szkołach, w których prowadzone jest nauczanie w językach mniejszości narodowych, stworzona jest możliwość przeznaczenia większej liczby lekcji języka litewskiego i literatury, żeby wyrównać dysproporcję pomiędzy uczniami ze szkół z litewskim językiem nauczania a szkołami nauczającymi w językach mniejszości narodowych. Spodziewamy się więc, że wyniki uczniów składających egzamin w 2020 r. będą jeszcze lepsze, ponieważ zmniejsza się stopniowo różnica godzin.
Czy zostanie zachowany szkolny egzamin z języka litewskiego?
Nie planuje się zniesienia szkolnego egzaminu z języka litewskiego i literatury. Ten egzamin jest jedynym obowiązkowym egzaminem dla wszystkich abiturientów kończących szkołę, dlatego ważne jest zachowanie możliwości składania go również dla tych, którzy nie planują studiów wyższych.
Zdaniem lituanistów program nauczania z języka litewskiego oraz posiadane pomoce naukowe są zbyt trudne, zwłaszcza dla uczniów klas początkowych szkół polskich, którzy często przychodzą do 1 klasy, całkowicie nie znając litewskiego. Ujednolicony program nauczania przewiduje, że pierwszoklasiści ze szkół mniejszości narodowych musieliby swobodnie porozumiewać się w języku litewskim. Czy program nauczania w klasach początkowych będzie odpowiednio skorygowany i dostosowany do umiejętności pierwszaków?
W skorygowanym ogólnym programie nauczania kształcenia początkowego z języka litewskiego nie przewiduje się, że uczeń pierwszej klasy musiałby dobrze znać język litewski. Został on przygotowany tak, by nauczyciel mógł w sposób elastyczny, z uwzględnieniem doświadczenia językowego ucznia i jego umiejętności, dobrać materiał nauczania. Może on tak przydzielić zadania, by uczeń konsekwentnie poznawał wszystkie dziedziny językowe – słuchania, mówienia, czytania i pisania, żeby przechodziło się od rzeczy prostych do bardziej skomplikowanych. Program był przygotowany wspólnie z nauczycielami praktykami, niejednokrotnie publicznie omawiany z nauczycielami szkół mniejszości narodowych, kierownictwem, przedstawicielami samorządowych wydziałów oświaty. Została też przygotowana pomoc edukacyjna dla uczniów „Kalba mane augina“, 3 pomoce metodyczne dla nauczycieli dotyczące tego, jak uczyć języka litewskiego w klasach 1-2 i 3-4, przygotowano też podręcznik do nauki języka litewskiego (elementarz) do klasy 1 oraz inne pomoce.
Należy ponadto zwrócić uwagę, że od 1 września 2016 stało się obowiązkowe nauczanie przedszkolne. Zgodnie z ustawą o oświacie uczniowie uczęszczający do grup wychowania przedszkolnego w szkołach mniejszości narodowych mają 4 godziny nauki języka litewskiego tygodniowo, toteż rozpoczynając naukę w szkole początkowej w 2017 r., te dzieci będą już posiadały minimalne zdolności językowe.
W szkołach polskich uczniowie w ciągu 12 lat uczą się ojczystego języka polskiego. Dlaczego nie składają oni państwowego egzaminu z języka polskiego, choć Polska jest najbliższą sąsiadką Litwy, sojuszniczką į strategicznym partnerem, tymczasem mają możliwość składania państwowego egzaminu z języka rosyjskiego?
Uczniowie dwóch największych mniejszości narodowych na Litwie – polskiej i rosyjskiej – mają możliwość wybierania sprawdzianu wiedzy z języka ojczystego. Odbywa się to po ukończeniu klasy 10 (II gimnazjalnej) i po klasie 12 (IV gimnazjalnej). Jeżeli chodzi o państwowy egzamin maturalny z języka rosyjskiego, składają go ci uczniowie, którzy nie uczyli się w szkołach z rosyjskim językiem nauczania. Ten egzamin ma na celu sprawdzenie umiejętności komunikacyjnych z języka rosyjskiego nie jako ojczystego, lecz obcego. Gdyby na takiej zasadzie był zorganizowany państwowy egzamin z języka polskiego jako obcego, nie mogliby go składać uczniowie, którzy uczą się w szkołach z polskim językiem nauczania.
Czy zrezygnuje się w przyszłości z koszyczka ucznia ?
Obecnie szukamy nowego modelu finansowania. W swoim czasie koszyk bardzo pomógł szkołom, jednak obecnie, kiedy spadła liczba uczniów, zmieniła się sytuacja szkół. Większość zgadza się, że koszyczek ucznia nie pasuje dla mniejszych szkół rejonowych, z trudem się bowiem utrzymują, nawet posiadając wystarczającą liczbę uczniów.
Obecnie poddajemy analizie próbny projekt Ministerstwa Oświaty i Nauki – koszyczek klasy. Ta metodyka przechodzi swą próbę w 5 samorządach od stycznia 2016 r. Zasada finansowania nowej metodyki różni się od koszyczka ucznia tym, że środki na kształcenie są przeznaczane na klasę, zaś na inne potrzeby edukacyjne (pomoc oświatowa, zarządzanie, środki nauczania) – dla ucznia. Koszyczek klasy zapewnia bardziej równomierne i racjonalne zaopatrzenie w środki pieniężne. Po zakończeniu tego eksperymentu zostaną poddane analizie jego plusy i minusy, model finansowania jest doskonalony, by spełniał oczekiwania większości samorządów.
——————————————————————————-
Józef Kwiatkowski: „Ustawicznie dbać o zachowanie
i rozwój oświaty w języku ojczystym”
Rozmowa z Józefem Kwiatkowskim, prezesem Stowarzyszenia Nauczycieli Szkół Polskich na Litwie „Macierz Szkolna”
Jakich reform potrzeba współczesnej szkole?
Bez gruntownych zmian u podstaw w oświacie ani rusz. Gruntownych, to znaczy zmian programów nauczania, przygotowania nowoczesnych podręczników oraz pomocy naukowych, dobrego przygotowania nauczycieli, a przede wszystkim należytego finansowania oświaty. Ministerstwo i podległe instytucje muszą odpowiedzieć dokładnie na pytania: czego uczyć, z czego uczyć, jak uczyć, kto będzie nauczał, by znaleźć tu punkt wyjścia i konsekwentnie dążyć do celu.
Jak Pan sądzi, jakie zadania stoją przed nowym rządem, a w szczególności – przed resortem oświaty?
Każda nowa władza podkreśla, że oświata jest najważniejsza i dalej, jak mantrę, powtarza stare prawdy, że należy doskonalić proces nauczania i wspierać nauczycieli. Przyjmowane są kolejne postanowienia, zalecenia, potwierdza się nowe kierunki itd., a dalej – nie następują żadne, konkretne kroki.
Mówi się powszechnie o niezadowalającym klimacie emocjonalnym w szkole, niskich wynikach litewskich uczniów według badań prowadzonych przez PISA. Wszystko to jest wypadkową nieprzemyślanych i nierealizowanych do końca postanowień kolejnych władz oświatowych, wprowadzania szeregu zmian bez przemyślanej wizji co do ich końcowego wyniku. Wszystko to odbija się bezpośrednio na klimacie w szkole, która wciąż tkwi w atmosferze niepewności jutra i nerwowości, a dotyczy to zarówno nauczycieli, jak też uczniów i ich rodziców.
Wszystko się kończy na gromkich hasłach i sloganach, na tym, jak ma być pięknie, a w ostateczności działania kończą się przykładowo na posunięciach mających na celu upozorowanie działalności, np. dotyczących ograniczenia kadencyjności dyrektorów. Ten krok z pewnością nie stanie się panaceum na rozwiązanie problemów w oświacie, a w poszczególnych wypadkach może doprowadzić do jeszcze większej destrukcji.
Jakie kroki podejmuje „Macierz Szkolna” w celu polepszenia sytuacji w systemie szkolnictwa polskiego?
Stowarzyszenie Nauczycieli Szkół Polskich na Litwie „Macierz Szkolna” zdziałało wiele na rzecz szkół polskich na Litwie. Uczestnicząc we wszystkich gremiach dotyczących oświaty mniejszości narodowych, stowarzyszenie wysuwało szereg propozycji mających na celu poprawę warunków funkcjonowania szkoły polskiej na Litwie.
„Założenia oświaty mniejszości narodowych” z 16 stycznia 2002 roku były dokumentem prawnym, określającym status szkoły mniejszości narodowych i reglamentującym jej działanie. Wiele „zachodu” z naszej strony wymagało wymuszenie na ministerstwie zapisu dotyczącego możliwości kształcenia pedagogów w języku ojczystym. Zapis umieszczony w założeniach został okrojony do kształcenia w języku ojczystym wyłącznie nauczycieli klas początkowych i przedszkoli. Jednak nawet ten zapis nigdy nie został przez ministerstwo zrealizowany.
10 maja 2005 roku została przyjęta „Strategia rozwoju oświaty polskiej na Litwie” jako odpowiedź na przyjętą wcześniej „Strategię rozwoju oświaty litewskiej w Polsce”. Przygotowana bez szerokiej dyskusji z zainteresowanymi i arbitralnie podpisana przez ministra, nie spełniała postulatów i oczekiwań polskiej społeczności oświatowej na Litwie.
Jak ocenia Pan wyniki z ujednoliconego egzaminu maturalnego z języka litewskiego?
Wprowadzenie ujednoliconego egzaminu maturalnego z języka litewskiego w 2013 roku było działaniem szczególnie negatywnym wobec maturzystów uczących się w szkołach mniejszości narodowych na Litwie. W ciągu dwóch lat uczniowie ze szkół mniejszości powinni byli nadrobić cały materiał, który uczniowie szkoły litewskiej opanowują w ciągu 12 lat nauki. Dodatkowo do tak kardynalnych zmian nie zostały przygotowane odpowiednie podręczniki ani pomoce metodyczne, do pracy w nowych realiach nie byli też przygotowani nauczyciele. Ujednolicenie miało negatywny wpływ na wyniki wstępowania na studia wyższe.
Wszakże uczniowie ze szkół polskich na maturze z litewskiego są oceniani ulgowo…
Deklarowane ulgi podczas oceniania prac pisemnych są minimalne. Stosowane są podczas oceniania pracy, która kwalifikuje się do oceny dostatecznej. Uczeń, który pisze pracę na ocenę bardzo dobrą, ma „ulgę” w postaci popełnienia zaledwie jednego błędu więcej niż maturzysta ze szkoły litewskiej.
Fakty mówią za siebie. Jeżeli przed ujednoliceniem w 2010 roku w szkołach litewskich egzaminu maturalnego z języka litewskiego nie zdało 8,3 proc., to w szkołach mniejszości narodowych – 8,2 proc., odpowiednio w 2011 roku – 7,8 proc. i 6,4 proc., w 2012 roku 7,5 proc. i 6,2 proc. Po ujednoliceniu w 2013 roku – egzaminu maturalnego z języka litewskiego nie zdało 9,5 proc. uczniów w szkołach litewskich i 11,4 – w szkołach mniejszości, w roku 2014 odpowiednio – 11,6 oraz 16,3 proc., w 2015 r. – 9,9 proc i 16,1 proc.
Wymownym świadectwem negatywnego wpływu ujednolicenia egzaminu maturalnego z języka litewskiego dla szkół litewskich i polskich przykładowo mogą być wyniki egzaminu w 2014 roku. Jeżeli liczba punktów uzyskana w przedziale 36-85 pkt. w republice wynosiła 40,77 proc., to w szkołach mniejszości narodowych – 31,6 proc. Wynik w szkołach polskich jest o 1,3 razy gorszy. Z kolei, jeżeli chodzi o punktację za egzamin najwyżej notowaną, w przedziale 86-100 pkt (są to te punkty, które decydują o dostaniu się na studia wyższe), to wynik w przypadku szkół polskich pogorszył się 3,1 razy. Średnia w republice wynosiła 11,49 proc., w szkołach z polskim językiem nauczania – zaledwie 3,69 proc.
Czy programy nauczania z języka litewskiego są odpowiednie dla klas początkowych?
Ujednolicenie programów nauczania języka litewskiego od klasy pierwszej jest również problematyczne, ponieważ podręcznik i pomoce do nauczania oraz jej metodyka są zrównane z metodyką nauczania języka litewskiego jako ojczystego, co w wypadku szkół mniejszości jest niemożliwe, ponieważ jest to język wyuczony dla przedstawicieli szkół mniejszości. Uważamy, że programy nauczania powinny być różne dla każdej grupy szkół, ponieważ dla mniejszości ważne jest rozwijanie kompetencji komunikacyjnych oraz piśmienności. Ważny jest dobór metodyki oraz specjalne przygotowanie nauczycieli lituanistów, którzy przynajmniej w stopniu początkowym znaliby język mniejszości, dla której wykładają.
Kwestia zwiększenia liczby godzin na nauczanie języka litewskiego jest sporna, ponieważ brak „wolnych” godzin lekcyjnych. Konsekwencją wzmożonego nauczania języka litewskiego jest rezygnacja z części godzin przeznaczonych na nauczanie języka ojczystego lub innych przedmiotów. „Macierz Szkolna” niejednokrotnie ubiegała się o zwiększenie liczby godzin tygodniowo w siatce nauczania dla szkół polskich na Litwie, co umożliwiłoby zwiększenie godzin nauczania języka litewskiego, nie uszczuplając ilości godzin na nauczanie innych przedmiotów.
Czy rację bytu ma maturalny egzamin państwowy z języka polskiego dla uczniów szkół polskich?
Inaczej niż działaniem na szkodę szkoły polskiej nie da się wytłumaczyć faktu, że w 2000 roku egzamin maturalny z języka ojczystego nagle został wycofany z listy egzaminów obowiązkowych na maturze. W przeciągu całego okresu po podjęciu przez ministerstwo takiej decyzji społeczność polska na Litwie aktywnie występowała za jego przywróceniem na listę egzaminów obowiązkowych. Stowarzyszenie Nauczycieli Szkół Polskich na Litwie „Macierz Szkolna” zebrało 25 tysięcy podpisów pod apelem do najwyższych władz Litwy o przywrócenie egzaminu z języka ojczystego na listę obowiązkowych egzaminów na maturze. Uważamy, że dwanaście lat nauki języka ojczystego powinno być zakończone obowiązkowym egzaminem maturalnym, tym samym uznając należny status języka ojczystego, zaś jego wyniki muszą rzutować na wyniki przy rekrutacji na studia wyższe.
Należy pamiętać, że język ojczysty to nie tylko poprawność językowa – służy on kształtowaniu światopoglądu, jest to szata naszych myśli, potwierdzająca naszą tożsamość.
Jak ocenia Pan kondycję polskiej szkoły na Litwie?
W szkołach polskich na Litwie pracuje dobrze wykształcona kadra nauczycielska, w 80 proc. legitymująca się kwalifikacją starszego nauczyciela lub metodyka, pracownie szkolne są dobrze wyposażone w nowoczesne środki techniczne, uczniowie osiągają dobre wyniki w nauce. Szkoły pokonały wszelkie piętrzące się przeszkody, spełniły wymogi akredytacji i z 40 szkół – 36 placówkom przyznano status gimnazjum. Również według danych litewskich magazynów Reitingai oraz Veidas szkoły polskie na Litwie stale zajmują wysokie pozycje w skali kraju.
Ustabilizowała się również liczba uczniów w klasach pierwszych. W ostatnich 4 latach liczba pierwszaków oscyluje w granicach 1000-1060 osób. Optymizmem napawa wzrastająca liczba dzieci uczęszczających do polskich przedszkoli na Litwie. Ogrom pracy jest jednak przed nami, gdyż musimy ustawicznie dbać o zachowanie i rozwój oświaty w języku ojczystym, stanowczo przeciwdziałając wszelkim posunięciom władz uszczuplającym interesy szkolnictwa polskiego na Litwie.