Kościół ewangelicko-luterański w Wilnie – to zabytkowa świątynia luterańska znajdująca się w Wilnie przy ul. Niemieckiej (Vokiečių), w podwórku domu nr 20. Jest to jedna z najstarszych ulic miasta. Swą nazwę zyskała dzięki bogatym kupcom z terenów niemieckich, którzy się tutaj osiedlili w XVI w. Mieściło się tu finansowe centrum miasta, kwitł handel, rozwijało się rzemieślnictwo, powstawały przedsiębiorstwa, budowano pałace.
Domy po jednej stronie ulicy pochodzą z XVI i XVII w., chociaż liczne modernizacje i przebudowy częściowo zatarły ślady architektury minionych wieków. Mieszkali w nich przeważnie ewangelicy.
Pierwszy luterański dom modlitwy (kircha) został założony w Wilnie w 1555 roku, z inicjatywy kanclerza WKL, wojewody wileńskiego Mikołaja Radziwiłła Czarnego. Była to drewniana świątynia, która spłonęła podczas najazdu na Wilno Kozaków w 1655 roku. Nowa, murowana świątynia powstała w 1662 i przetrwała kilka mniejszych pożarów. W latach 1738-1744 została przebudowana przez znanego architekta, Jana Krzysztofa Glaubitza, który nadał skromnej, jednonawowej świątyni rokokowy wystrój. Jej wnętrze zdobi barokowy ołtarz – dzieło Glaubitza. Mistrz został zaproszony do Wilna przez lokalną gminę luterańską po pożarze w 1737 r. Tu ożenił się, został wybrany do zarządu gminy. Jednonawowy kościół charakteryzuje się czterokondygnacyjną wieżą, która dominuje nad budynkiem. Licząca 30 m dzwonnica w 1872 roku została powiększona o górną część.
W wileńskiej parafii jest dwóch duchownych – proboszcz, biskup Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego Litwy, Mindaugas Sabutis oraz ks. Ričardas Dokšas. Biskup, który stoi na czele Kościoła, jest wybierany na 9-letnią kadencję. Jest duchownym i administracyjnym kierownikiem. Natomiast najwyższą władzą Kościoła jest Synod, którego członkowie wybierani są spośród świeckich i duchownych.
Biskup Sabutis pochodzi z Tauragė, wychował się rodzinie luterańsko-katolickiej.
– Będąc dzieckiem, z mamą uczęszczałem do kościoła luterańskiego. Ojciec był katolikiem, wojskowym armii sowieckiej. W owych czasach dla osób o takim zawodzie nie wskazane było chodzenie do kościoła. Dlatego w kwestii wyboru wiary nie miałem nigdy wątpliwości – dodaje.
Świetnie zna język polski. Opowiada, że jego dziadkowie z Jonavy byli Litwinami, ale rozmawiali ze sobą po polsku. Biskup mieszka z małżonką oraz trójką dzieci w przykościelnej plebanii. Opowiada, że XVI-wieczne Wilno, okres kiedy kształtował się litewski luteranizm, było miastem wielonarodowym. Wśród parafian można było spotkać Włochów czy Węgrów, ale oczywiście większość stanowili Niemcy.
– Na rozwój luteranizmu wielki wpływ miała kontrreformacja i przybycie jezuitów. Trwała wojna przeciwko reformacji i luteranizmowi, dlatego też część luteranów pierwszego pokolenia zmuszona była opuścić Wilno. Przytułek znaleźli w Królewcu. Właśnie tam, w roku 1547, ukazała się pierwsza drukowana książka w języku litewskim, katechizm, przetłumaczony przez Martynasa Mažvydasa. Jednak kilka parafii na Litwie zostało. Najważniejszą i najmocniejszą z nich była parafia wileńska – opowiada biskup.
Za datę założenia kościoła ewangelicko-luterańskiego w Wilnie uważany jest rok 1555. Przełomowym momentem w historii parafii wileńskiej był rok 1940. Wówczas część parafian, Niemców, opuściła miasto. Gdy w 1941 roku sowieci okupowali Litwę, do Niemiec wyjechał też ówczesny ksiądz, Siegfried Oskar Loppe. Szczególnie bolesnym ciosem dla litewskiego luteranizmu był okres powojenny.
– Po drugiej wojnie światowej wileńska parafia faktycznie przestała istnieć. W większych miastach litewskich kościoły luterańskie z rozkazu władz sowieckich zostały zamknięte. Na terenie całego kraju mogło działać zaledwie 20 parafii, które znajdowały się przeważnie w niedużych miejscowościach – opowiada biskup.
Po 1945 roku wyposażenie zboru uległo całkowitemu zniszczeniu, organy kościelne i balkony dla seniorów zostały zniszczone, barokowy ołtarz – do połowy zamurowano, rzeźby zaginęły, ambona została wyburzona.
– Kościół został podzielony na dwa poziomy. Na dole władze sowieckie urządziły pracownie restauratorskie, na piętrze – salę do gry w koszykówkę. W 1974 roku ostatecznie został zlikwidowany cmentarz luterański, założony w 1809 roku na Górze Bouffałowej. W miejscu cmentarnej kaplicy z organami i dzwonem zbudowano wileński Pałac Ślubów – opowiada proboszcz. Po 1991 świątynia wróciła do ewangelików.
W trakcie prac restauratorskich zaproszono inżynierów z Norwegii, ponieważ w kraju nie istniały technologie do zdemontowania konstrukcji rozdzielających świątynię na dwa piętra. Renowacja wnętrza, w którym zostały tylko oryginalne kolumny, trwała 5 lat. Część kosztów pokryli nasi partnerzy z Niemiec, część sfinansował rząd Litwy.
– Pieniądze na zakup kościelnych organów niemieckiej firmy Orgelbau Klais Bonn parafianie zbierali 10 lat. Finansowego wsparcia udzielił także pewien darczyńca. Organy zostały poświęcone w 2008 roku. Nowe ławki wyprodukowane zostały z drzewa norweskiego na Litwie. Odtworzona została ambona oraz ołtarz, na którym przedstawiona jest historia żywotu Chrystusa – narodziny, ostatnia wieczerza, ukrzyżowanie. Odtworzono także zdobiące ołtarz rzeźby św. Piotra z kluczami, św. Pawła z mieczem oraz czterech ewangelistów, które jakoby zostały wykonane przez uczniów Mistrza. Prace nad odtworzeniem unikalnej chrzcielnicy komplikował fakt, że zachowało się zaledwie jedno jej przedwojenne zdjęcie. Chrzcielnica, bardzo złożone dzieło sztuki, została wykonana w pracowniach Wileńskiej Akademii Sztuk Pięknych – kontynuuje biskup Sabutis.
W 1995 roku, po renowacji, kościół został poświęcony i zwrócony wiernym.
Obecnie w Wilnie jest ponad 1 500 luteranów, z których 600 są aktywnymi parafianami.
– Uwzględniając fakt, że w 1988 roku było zaledwie kilku parafian, zaś obecnie są już ich setki, można stwierdzić, że życie kościelne już się prawie odrodziło. Nasi parafianie to przeważnie miejscowi Litwini, są też anglojęzyczni dyplomaci z krajów protestanckich – mówi biskup.
Nabożeństwa odbywają się w niedziele o godz. 11.00 oraz w środy o godz. 18.00. We wtorki, czwartki, piątki są poranne lub wieczorowe nabożeństwa. Przy kościele czynna jest szkółka niedzielna. Dla dzieci z całej Litwy latem organizowane są kolonie. W tym roku 560 dzieci pojedzie na obóz i zamieszka w namiotach. Przy kościele działa organizacja dobroczynna, która pomaga ludziom, nie tylko wyznającym luteranizm. Na dziedzińcu kościelnym czynny jest Dom Opieki dla Starców, stołówka dla biednych.
– Zgodnie z tradycją kościoła luterańskiego okazujemy pomoc wszystkim osobom, które są w potrzebie, niezależnie od ich wiary. Organizacje dobroczynne utrzymywane są ze środków parafialnych oraz dzięki naszym sponsorom – zaznacza biskup.
Luteranie opierają swoją wiarę na czterech zasadach: tylko Pismo, tylko Chrystus, tylko wiara i tylko łaska. Najistotniejszą z nich jest zasada „Tylko Chrystus”, której podporządkowane są wszystkie inne. Oznacza ona, że tylko Jezus Chrystus jest jedynym pośrednikiem między człowiekiem a Bogiem.
– Głową Kościoła Luterańskiego nie jest papież, ale Jezus Chrystus, będący jedynym pośrednikiem w zbawieniu. Pismo Święte uchodzi u nas za główny autorytet. W kościele rzymskokatolickim istnieją pewne tradycje, które zajmują równie ważne miejsce jak słowo Boże. W luteranizmie same pojęcie tradycji mierzone jest według słowa Bożego, według Biblii – podkreśla biskup. – Podobnie jak w kościele rzymskokatolickim, odbywają się u nas chrzciny, śluby, konfirmacje, które są odpowiednikiem pierwszej komunii. Przystępuje do nich młodzież w wieku 11-12 lat. Tak samo kościół ewangelicki uznaje dwa sakramenty: Chrzest i Eucharystię. Specyficznym akcentem, który różni nas od katolików jest to, że jesteśmy śpiewającym kościołem. Mamy śpiewniki i podczas nabożeństwa śpiewamy pieśni modlitewne – dodaje proboszcz.
Luteranie praktykują spowiedź ogólną, ale uznają również spowiedź indywidualną. Kościół ewangelicki dopuszcza rozwody. Dlatego też utrwaliło się mylne sądzenie, że osoby innego wyznania stają się ewangelikami przeważnie po to, by ponownie wziąć ślub. Powszechnie uznaje się, że w Kościele katolickim rozwodnikom ponownego ślubu udzielić nie można.
– Przyczyny takiej decyzji bywają różne, czasami związane z sytuacją rodzinną czy też bardzo osobiste. Zdarza się też, że ewangelicy przechodzą na katolicyzm – zaznacza biskup.
Ewangelicy obchodzą zarówno Boże Narodzenie, Wielkanoc i inne święta, które należą do świąt całego świata chrześcijańskiego, a nie tylko jednego wyznania chrześcijańskiego. W ub. Roku, z okazji 500. jubileuszu reformacji, na kościelnym podwórku ustawiono brązową rzeźbę Marcina Lutra. Jej autorem jest litewski rzeźbiarz Romualdas Kvintas.
Luteranizm – doktryna teologiczna i chrześcijański ruch reformacyjny, zapoczątkowany przez Marcina Lutra w XVI wieku (za datę jego rozpoczęcia uważa się rok 1517). Jest to najstarszy i czołowy nurt protestantyzmu. Protestantyzm jest jednym z trzech głównych nurtów chrześcijaństwa – obok katolicyzmu i prawosławia (ortodoksją). Protestantami są między innymi ewangelicy, czyli luteranie, kalwini i metodyści.
Luter sprzeciwiał się praktyce sprzedaży odpustów, w wyniku czego 31 października 1517 roku zawiesił na drzwiach kościoła zamkowego w Wittenberdze 95 tez, w których nie zaatakował samego odpustu, lecz wyjaśniał jego znaczenie oraz istotę pokuty.
Luter wprowadził Komunię Świętą pod obiema postaciami, zniesienie celibatu, zakaz żebraniny mnisiej, zniesienie mszy prywatnych i wotywnych, zwolnienie od ślubów zakonnych. W roku 1525 Luter wprowadził zreformowaną liturgię mszy. Straciła ona charakter ofiary. Miejsce łaciny zajął język narodowy. Poważne miejsce wśród i obok liturgii przyznano pieśni i modlitwie. Reformacja zaczęła się również rozprzestrzeniać na tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego w pierwszej połowie XVI wieku.
Obecnie na Litwie czynnych jest 56 kościołów ewangelicko-luterańskich, w których działa 25 księży. Duchowni – biskupi, księża i diakoni przewodniczą obrzędom i organizują je. Nie obowiązuje ich celibat. W przypadku rozwodu możliwe jest ponowne zawarcie związku małżeńskiego przez duchownego.
Fot. Marian Paluszkiewicz
Publikacja z cyklu litewskie dziedzictwo kulturowe – wspólne bogactwo wszystkich narodów. Projekt jest częściowo finansowany przez Departament Mniejszości Narodowych i rządu Republiki Litewskiej.