Przed 30 laty, 14 kwietnia 1989 r., na fali odrodzenia narodowego, przez grupę inicjatywną w Wilnie został powołany Związek Naukowców Polaków Litwy, przemianowany później na Stowarzyszenie Naukowców Polaków Litwy (SNPL). Stowarzyszenie dziś to aktywna, twórcza, samorządna społeczna organizacja, jednocząca w pierwszej kolejności naukowców narodowości polskiej oraz młodych adeptów nauki.
Stowarzyszenie w swoich założeniach kontynuuje postępowe tradycje Towarzystwa Przyjaciół Nauk, założonego w Wilnie w 1907 r., włącza się też w ogólnoeuropejską przestrzeń naukową. Co więcej, w ciągu ostatniego ćwierćwiecza na Wileńszczyźnie pojawiła się grupa młodych naukowców Polaków, którzy ukształtowali się już w nowej rzeczywistości.
Spojrzenie 30 lat wstecz
Początki nie były łatwe. Powołanie organizacji odbywało się w przełomowym dla Litwy momencie historycznym, kiedy w kraju, wchodzącym jeszcze w skład ZSRS, do głosu dochodziły tendencje niepodległościowe, nierzadko opierające się na hasłach nacjonalistycznych, antypolskich. Niemniej zaistniały sprzyjające warunki do powstania różnych organizacji o charakterze społecznym i kulturalnym, skupiających Polaków na Litwie. 5 maja 1988 r. powstało Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne Polaków na Litwie, rok później przekształcone w Związek Polaków na Litwie. Powstawały też organizacje łączące poszczególne środowiska zawodowe.
Rozproszeni po różnych litewskich uczelniach naukowcy narodowości polskiej odczuwali potrzebę zamanifestowania swojej przynależności narodowej i kumulowania wysiłków w celu zaznaczenia swojej obecności w kraju. Byli świadomi tego, że mogą się przyczynić do odbudowy potencjału inteligencji polskiej na Litwie.
– Inauguracyjne spotkanie odbyło się w sali Prezydium Akademii Nauk Litewskiej SRS. Choć stosunki polsko-litewskie były w tym okresie napięte, ze strony litewskiej spotykaliśmy się niekiedy z przychylnością, o czym świadczy udostępnienie sali Akademii Nauk – wspomina dziś prof. dr Henryk Malewski, prawnik, kryminalistyk, profesor Instytutu Prawa Karnego i Procesowego na Wydziale Prawa Uniwersytetu im. Michała Romera, prezes SNPL.
Na prezesa organizacji jednogłośnie wybrano wtedy prof. dr. hab. Romualda Brazisa, który zorganizował tamto spotkanie. Do pierwszego zarządu zostali wybrani: dr Medard Czobot, dr Emilia Iwaszkiewicz, prof. dr hab. Edward Szpilewski. Jedno miejsce zarezerwowano dla przedstawiciela z Kowna.
Priorytetem: polska uczelnia
Stowarzyszenie przede wszystkim dążyło do realizacji swoich celów oświatowych i naukowych. A te były niemal identyczne z celami Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie, którego działalność została przerwana po wtargnięciu Armii Czerwonej na tereny Rzeczypospolitej 17 września 1939 r. Symboliczne jest, że gdy 20–22 września 1990 r. odbywała się pierwsza konferencja SNPL „Nauka a jakość życia”, na terenie Wilna stacjonowały jeszcze czołgi byłej Armii Czerwonej.
Władze Litwy pozytywnie zareagowały na polską inicjatywę naukową. Rząd RL wsparł wówczas finansowo organizację konferencji. Przybyli na nią wiceministrowie oświaty i nauki Litwy i Polski, a także liczni naukowcy z obu krajów oraz uczeni z Rosji, Białorusi, Ukrainy. Najważniejszą uchwałą konferencji była decyzja o potrzebie powołania w Wilnie polskiej uczelni wyższej. Wiadomość ta została przyjęta w polskim środowisku entuzjastycznie. Miesiąc później prof. Romualda Brazisa przyjął na audiencji w Watykanie papież Jan Paweł II.
Niestety, droga ku utworzeniu własnej uczelni okazała się długa i wyboista. – To była ważna próba odtworzenia polskiego uniwersytetu w Wilnie, mającego kilka wydziałów, w tym medycyny, prawa i pedagogiki. Gdyby nie negatywna reakcja władz litewskich, taka uczelnia mogłaby powstać. Niestety, władze ujrzały w tym zagrożenie repolonizacją Wilna. Formalnie uniwersytet nie powstał, chociaż zajęcia dla studentów były prowadzone zarówno na Litwie, jak i w Polsce. Potem władze piętrzyły kolejne przeszkody, odmawiając m.in. uznawania dyplomów – mówi prof. Henryk Malewski.
Starania o polską uczelnię wyższą miały sens. – Historyczne zajścia doprowadziły do tego, że w powojennej Litwie praktycznie nie zostało wiele polskiej inteligencji. Ta została wyniszczona przez niemieckiego i sowieckiego okupanta, częściowo wyjechała z własnej woli bądź pod przymusem. Ekspatriacja ponad 200 tys. osób miała ostatecznie wykorzenić Polaków z terenów Wileńszczyzny, która została praktycznie bez elity ekonomicznej i inteligencji – zaznacza prof. Henryk Malewski.
Skutki tej straty odczuwane są do dziś. – W porównaniu z innymi grupami narodowościowymi poziom wykształcenia wśród Polaków na Litwie jest znacznie niższy. Według spisu ludności z 2011 r. Polacy mieli wskaźnik wyższego wykształcenia prawie o 50 proc. niższy niż średnia litewska. Jeszcze gorzej ta sytuacja wygląda w dziedzinie nauki. Na szczęście to stopniowo się zmienia, choć na najnowsze wyniki badań trzeba poczekać – mówi profesor.
Nowe priorytety SNPL
Jesienią 1998 r. prezesem SNPL został dr Jarosław Wołkonowski. Ustalono nowe priorytety działalności, wśród których były powołanie filii polskiej uczelni w Wilnie oraz wydawanie rocznika stowarzyszenia. W 2002 r. rozpoczęto wydawanie pisma naukowego: „Rocznika Stowarzyszenia Naukowców Polaków Litwy”, w którym zamieszczano artykuły naukowe członków SNPL, a także artykuły z konferencji naukowych, które były organizowane przez SNPL. Dzięki wsparciu Fundacji „Pomoc Polakom na Wschodzie” i Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” została utworzona strona internetowa SNPL. Jednak najważniejszą į najbardziej pracochłonną inicjatywą SNPL było powołanie filii polskiej wyższej uczelni.
Na początku XXI stulecia Litwa i Polska szykowały się aktywnie do wstąpienia do Unii Europejskiej, co niosło ze sobą konieczność wprowadzenia rozwiązań prawnych również w zakresie przestrzegania praw mniejszości narodowych oraz dostępu do wyższego wykształcenia. Novum było otwarcie na początku 2003 r. możliwości powołania filii uczelni zagranicznych na terenie Litwy. SNPL na zebraniu 16 marca 2003 r. podjęło uchwałę o poczynieniu konkretnych kroków w celu założenia w Wilnie filii polskiej uczelni wyższej.
– W tym kierunku aktywnie zaczął działać zarząd SNPL pod przewodem prof. Jarosława Wołkonowskiego. Działania były prowadzone wielokierunkowo: chodziło o pozyskanie uczelni, która zgodziłaby się otworzyć zamiejscową filię. Rozmowy były prowadzone z Uniwersytetem Gdańskim, Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu, Szkołą Główną Handlową w Warszawie. Dopiero Uniwersytet w Białymstoku podjął się uzyskania stosownych zezwoleń ze strony władz polskich na otwarcie studiów licencjackich w trybie dziennym na kierunku ekonomia i informatyka na wydziale zamiejscowym w Wilnie – opowiada prof. Henryk Malewski.
Kilkuletnie starania zostały uwieńczone sukcesem. 6 lipca 2007 r. zostały wybrane władze Wydziału Ekonomiczno-Informatycznego w Wilnie. Dziekanem został dr hab. Jarosław Wołkonowski, profesor Uniwersytetu w Białymstoku, prodziekanem dr Alina Grynia. 5 października w Domu Kultury Polskiej w Wilnie odbyła się uroczysta inauguracja roku akademickiego z udziałem rektora i władz Uniwersytetu w Białymstoku, a także przedstawicieli władz państwowych.
Kolejne lata to czas permanentnych zmagań o utrzymanie uczelni i rozwiązywania kwestii finansowych, kadrowych, a zwłaszcza lokalowych. Dzisiaj wiadomo już, że przy ul. Makowej w Wilnie ma stanąć budynek filii białostockiej wszechnicy.
Stawiamy na młodzież!
W latach 2011–2014 prezesem SNPL był prof. Bogusław Grużewski. W tym czasie stowarzyszenie zaczęło poszukiwać nowych celów, nowej strategii działalności. W 2014 r., kiedy prof. Henryk Malewski obejmował stanowisko prezesa SNPL, obowiązywało hasło: „Stawiamy na młodzież!”, w tym też roku wprowadzono zmiany w statucie SNPL.
– Żeby przyciągnąć więcej młodych ludzi, wprowadziliśmy status członków wspierających – chodziło o młodych ludzi, którzy jeszcze nie mają stopni naukowych, ale wybrali ścieżkę naukową, są doktorantami, pracują jako asystenci na uczelniach. Gros członków SNPL stanowią osoby ze stopniami i tytułami naukowymi, określane w statucie jako członkowie zwyczajni. Dla starszych naukowców wprowadziliśmy status członka seniora, mamy też członków honorowych – podkreśla prezes Malewski.
Od 2015 r. SNPL na przemian, co drugi rok, organizuje dwa konkursy dla młodych adeptów nauki. Jeden z nich jest skierowany do studentów, którzy piszą prace magisterskie lub licencjackie o treści powiązanej z problematyką Wileńszczyzny. Drugi konkurs obejmuje młodych naukowców (członków lub sympatyków SNPL), a ich prace (doktoraty lub monografie) dotyczą spraw ważnych dla Wileńszczyzny lub Litwy.
Obecnie do stowarzyszenia należy 77 osób reprezentujących kilkanaście dyscyplin naukowych. Najliczniej w stowarzyszeniu są reprezentowani przedstawiciele filologii i pedagogiki oraz prawa, politologii i ekonomii, jest też po kilku przedstawicieli nauk ścisłych i przyrodniczych (matematyki, informatyki, fizyki, chemii), a także reprezentanci dyscyplin technicznych i medycyny. Wśród dziewięciu członków obecnego zarządu SNPL jest trzech prawników (prof. dr Henryk Malewski, doc. dr Katarzyna Miksza, dr Elżbieta Kuzborska), dwóch filologów (doc. dr Barbara Dwilewicz, doc. dr Irena Fedorowicz), dwóch fizyków (prof. dr Wojciech Stankiewicz, dr Jan Kolendo), matematyk (dr Mirosław Szejbak) i informatyk (doc. dr Krystyna Moroz-Łapin).
Najważniejsze kierunki działalności
SNPL regularnie publikuje „Rocznik SNPL”, którego poziom merytoryczny i edytorski staje się coraz wyższy, o czym świadczą nie tylko opinie czytelników, lecz także proces ewaluacji ICI Journals Master List. W 2014 r. „Rocznikowi” przyznano wskaźnik ICV (Index Copernicus Value) w wysokości 31,06 pkt, w 2015 r. wzrósł on do 44,20 pkt., a w 2017 r. osiągnął wartość 62,77 pkt.
Każdy tom „Rocznika SNPL” zawiera od kilkunastu do kilkudziesięciu artykułów naukowych, recenzje naukowe oraz kronikę SNPL. Interesującą częścią rocznika jest rubryka „Naukowcy z Wileńszczyzny”. Wśród autorów „Rocznika SNPL” są nie tylko członkowie stowarzyszenia i litewscy naukowcy (np. prof. dr hab. Alvydas Nikžentaitis, dr Rimantas Miknys), lecz także wybitni naukowcy z Polski (m.in. prof. dr hab. Marceli Kosman, prof. dr hab. Zdzisław Julian Winnicki, prof. dr hab. Zbigniew Kurcz, prof. dr hab. Waldemar Paruch) i z innych krajów. Od 2014 r. „Roczniki SNPL” są dostępne na stronie internetowej http://snpl.lt/roczniki.php.
Ważnym kierunkiem współpracy naukowej jest udział w projektach naukowo-badawczych. Jako przykład może służyć projekt „Wiedza bez barier – innowacyjne metody nauczania osób dorosłych”, realizowany przez naukowców z Wyższej Szkoły Biznesu w Dąbrowie Górniczej wspólnie z kolegami z Czech, Łotwy oraz członkami SNPL. Ten projekt otrzymał finansowanie z programu Erasmus+.
SNPL aktywnie współpracuje z Europejską Federacją Polonijnych Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych. Należą do niej organizacje inżynieryjne i naukowe z Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec, Austrii i Litwy. W kwartalniku EFPSNT „Info Flash” regularnie pojawiają się informacje na temat SNPL.
– W tym roku przewodniczymy w tej federacji, działamy według opracowanego harmonogramu. Przewidziane są konferencje naukowe, wykłady w polskich szkołach na Wileńszczyźnie, promujące problematykę inżynieryjną, naukowo-inżynieryjną. Naukowcy mają wiele do powiedzenia w tej dziedzinie – zaznacza prof. Henryk Malewski.
Od Unii Lubelskiej do Unii Europejskiej
Mówiąc o planach na przyszłość, prof. Malewski wymienia międzynarodową konferencję naukową „Od Unii Lubelskiej do Unii Europejskiej i…”, która się odbędzie 25–27 kwietnia br. Zostanie tu wygłoszonych ponad 80 referatów, a udział w niej weźmie ponad 120 uczestników z Polski, Litwy, Niemiec, Wielkiej Brytanii, Czech, Włoch, Ukrainy, Białorusi.
– Na tej, tak jak na poprzednich konferencjach, zostanie poruszona problematyka mniejszości narodowych w różnych aspektach: oświaty, bezpieczeństwa, kultury i wielu innych. Część referatów zostanie opublikowana w „Roczniku SNPL” – zapowiada prof. Henryk Malewski.
Konferencje zorganizowane przez SNPL
* „Nauka a oświata mniejszości narodowych w Europie: wczoraj, dzisiaj, jutro (aspekty edukacyjne, społeczno-polityczne, prawne i historyczne)” (2017).
* „Mniejszości narodowe – szansą, wyzwaniem czy zagrożeniem bezpieczeństwa narodowego?” (2016).
* „Pomiędzy integracją a wyłączeniem: prawa językowe mniejszości narodowych w Europie” (2015).
* „Rodzinna Europa. Europejska myśl polityczna a wyzwania XXI wieku” (2014).
Artykuł opublikowany w wydaniu magazynowym “Kuriera Wileńskiego” nr 14 (71); 13-19/04/2019