„Zmitrowicz nie tylko imponował młodzieży, ale ją porywał urokiem swojej osoby, swoją postawą i cnotą. Był dla niej autorytetem, na który składa się zespół właściwości psychicznych o najrozmaitszych elementach” – pisał o Józefie Zmitrowiczu bł. ks. Michał Sopoćko.
On intuicyjnie wyczuwał, co wychowankowie myślą, jak zareagują i ustosunkują się do pewnych wymagań, dlatego nie stawiał na takich, które na razie były trudne do wykonania, ale tylko stopniowo je zwiększał” – można przeczytać w „Dzienniku” ks. Sopoćki.
Współtwórca niepodległości Białostocczyzny
Józef Zmitrowicz urodził się 9 października 1879 r. w leżącym na ziemi lidzkiej zaścianku Podubnie. Był synem Józefa i Konstancji z Bohdanowiczów. Wysłany na naukę do Petersburga, kształcił się w rządowym gimnazjum przy kościele św. Katarzyny, a następnie w klasycznym gimnazjum rządowym.
Po maturze (również w Petersburgu) rozpoczął studia prawnicze, które jednak zmuszony był przerwać. W 1904 r., za sprawą ks. Jana Nowickiego, przeniósł się do Wilna, by – jak sam podał – oddać się nielegalnej pracy oświatowo-wychowawczej wśród polskiej młodzieży w Wilnie. Tu został m.in. członkiem Towarzystwa Przyjaciół Młodzieży (1906–1916) oraz Towarzystwa Szkoły Polskiej (1915–1916), a także wychowawcą w internacie przy ul. Bakszta 4, którego podopiecznym był późniejszy ksiądz i błogosławiony Michał Sopoćko.
Za działalność narodową na przełomie lat 1909 i 1910 (niespełna dwa miesiące) był więziony w Warszawie. Po zwolnieniu jesienią zapisał się jako wolny słuchacz na wydział prawa uniwersytetu w Charkowie, na którym to, po dwóch latach, otrzymał dyplom. Od tego czasu, oprócz działalności wychowawczej, podjął w Wilnie także praktykę jako pomocnik adwokata przysięgłego przy Izbie Sądowej – Witolda Abramowicza.
Po wybuchu Wielkiej Wojny, na początku okupacji niemieckiej, był podkomisarzem milicji, a następnie nauczycielem historii i łaciny w zakładach naukowych wileńskich. Prywatnie jednocześnie udzielał porad prawnych. Kiedy w maju 1916 r. dyrektor i założyciel Gimnazjum Realnego w Białymstoku (jedynej polskiej szkoły w mieście utworzonej po wejściu Niemców), ks. dr Stanisław Hałko, dostaje się do niewoli, działacze Towarzystwa Pomocy Szkołom Polskim, którzy zabiegali o utworzenie tej placówki, zwrócili się do Zmitrowicza z prośbą o pokierowanie nią. I tak, przyjmując propozycję, trafił na Białostocczyznę zapisując się na kartach jej historii jako znakomity nauczyciel i budowniczy lokalnego skautingu, a przede wszystkim współtwórca niepodległości tej ziemi.
CZYTAJ WIĘCEJ: Cud w Sokółce, czy wielka Opatrzność Boża?
Lojalny wobec państwa i palestry
„W 1919 r. był dyrektorem gimnazjum polskiego i z młodzieżą zajmował Białystok dla Polski” – czytamy w zapiskach ks. Józefa Dziemiana. Zmitrowicz był wówczas członkiem Towarzystwa Popierania Prasy i Czytelnictwa i wiceprezesem Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Spółdzielczego „Zjednoczenie” w Białymstoku, a także współpracownikiem działu literackiego „Dziennika Białostockiego”. Ogłaszał artykuły w „Prądzie” (Warszawa), „Słowie i Czynie” (Wilno), opublikował też broszurę „W imię odrodzenia i przyszłości razem młodzi przyjaciele” (1916).
Za trud krzewienia na Białostocczyźnie polskości został nawet wyróżniony wyborem na posła do Sejmu Ustawodawczego z okręgu nr 33. Mandat uzyskał, startując z listy Chrześcijańsko-Narodowego Komitetu Wyborczego. W Sejmie reprezentował Zjednoczenie Mieszczańskie.
W niedługim czasie praca parlamentarna przerwana została letnią ofensywą bolszewicką 1920 r. Odpowiedzią na nią Zmitrowicza było wstąpienie do Wojska Polskiego. Po odbyciu krótkiego kursu przeszkolenia prawników przy Szkole Podchorążych w Warszawie został przydzielony do Prokuratury Sądu Wojskowego DOG „Lwów” (Ekspozytura w Przemyślu) w stopniu podporucznika korpusu sądowego. Z czynnej służby wojskowej został zwolniony 1 stycznia 1921 r.
Po zakończonej wojnie i utworzeniu Litwy Środkowej otrzymał mandat poselski w Sejmie Wileńskim. W maju 1922 r., już po przyłączeniu Wileńszczyzny do Rzeczypospolitej, będąc jeszcze w Warszawie, zwrócił się do Rady Adwokackiej w Wilnie z prośbą o przyjęcie w szeregi miejscowej palestry. Pozytywna decyzja zapadła w kolejnym miesiącu i tak Zmitrowicz został pomocnikiem adwokata. Przez dwa lata praktykował pod patronatem kolejno: Witolda Abramowicza, Czesława Skindera i Mieczysława Engiela, by w listopadzie 1924 r. zostać wpisanym na listę adwokatów i otworzyć własną kancelarię. W zawodzie adwokata pracował do emerytury (1968 r.), choć w czasie II wojny światowej ponownie wszedł także w rolę dydaktyka – brał udział w tajnym nauczaniu.
Stawiany za wzór
„Poświęcił się innym, o sobie zapomniał i dlatego do końca życia pozostał kawalerem. Znany był jako człowiek o prawym i szlachetnym charakterze. W młodości swojej wiele o nim słyszałem pochlebnych, pełnych zachwytu opinii. Dlatego mi imponował i zawsze stawiałem go sobie za wzór” – pisał ks. Jan Zmitrowicz.
Koniec wojny, którą Józef Zmitrowicz szczęśliwie przeżył, stanowił dla niego jednak początek nowego nieszczęścia. Zmuszony do opuszczenia swego ukochanego Wilna, które znalazło się poza granicami rządzonej przez komunistów Polski, zamieszkał w 1946 r. w Olsztynie. Tu dożył starości. Rada Adwokacka w Olsztynie 9 października 1979 r. uczciła uroczyście jego setną rocznicę urodzin.
Pomimo podeszłego wieku był w latach 60. inwigilowany przez Służbę Bezpieczeństwa w Olsztynie jako radca prawny kurii biskupiej i aktywista ideologii kleru rzymsko-katolickiego. Zmarł bezpotomnie 3 marca 1980 r.
Diana Maksimiuk
Artykuł opublikowany w wydaniu magazynowym “Kuriera Wileńskiego” nr 13(37) 28/03-03/04/ 2020