Trzy Krzyże, obok wieży telewizyjnej i Baszty Giedymina, są jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli Wilna. Historia pomnika, którego przykry jubileusz dzisiaj obchodzimy, jest odzwierciedleniem losów miasta.
Przed 70 laty, 30 maja 1950 r., w ramach kampanii antykościelnej władze sowieckie wysadziły w powietrze pomnik zaprojektowany przez Antoniego Wiwulskiego. W tym samym czasie z katedry zostały strącone rzeźby świętych. Historia Trzech Krzyży, podobnie jak historia Wilna, rozpoczyna się od legendy. Przyjęto, że Trzy Krzyże na górze Łysej lub Krzywej ustanowiono, aby upamiętnić zamordowanych na rozkaz wielkiego księcia Olgierda siedmiu franciszkanów. Z powodu braku jakichkolwiek źródeł pisanych są tej legendy inne wersje. Jedna z nich mówi, że krzyże zostały ustanowione na znak porozumienia między Jagiełłą a Witoldem oraz symbolizują króla Polski, wielkiego księcia Litwy i królową Jadwigę. Górę próbował zawłaszczyć sobie też Kościół prawosławny, twierdząc, że to właśnie tam zamordowano trzech przyszłych prawosławnych męczenników.
W powszechnej świadomości, nie bez pomocy samych franciszkanów, wygrała legenda, że czterech zakonników strącono do Wilejki, a trzech ukrzyżowano na górze. W każdym razie wileńskie wzgórze zostało miejscem kultu już w XVII w. i trzy krzyże stały tam od co najmniej 1626 r. Początkowo krzyże były drewniane, dlatego co pewien czas musiały być odbudowywane. Ciekawostką jest to, że w 1832 r., kiedy władze carskie po stłumieniu powstania listopadowego zamykały kościoły i klasztory katolickie, na rozkaz ówczesnego gubernatora krzyże zostały odnowione.
Być może zadziałała legenda o prawosławnych męczennikach. Niestety, po kilkunastu latach pomnik uległ zniszczeniu i władze nie zezwoliły na ponowne odbudowanie, argumentując, że terytorium należy do wojska. Nowy, murowany pomnik powstał w 1916 r., kiedy Wilno było okupowane przez wojska niemieckie, z inicjatywy ks. Kazimierza Michalkiewicza. Projekt przygotował Wiwulski, a prace budowlane prowadził inż. Teofil Szopa. Po wysadzeniu pomnika przez Sowietów w latach 70. XX w. władze chciały postawić rzeźbę pt. „Pokój”. Na szczęście pomysł nie doszedł do skutku. Ostatecznie, w roku 1988, na fali odrodzenia narodowego podjęto decyzję o odbudowaniu pomnika. Otwarcie nowych Trzech Krzyży odbyło się 14 czerwca 1989 r., czyli za dwa tygodnie będziemy mieli kolejną rocznicę. Bardziej radosną…
Artykuł opublikowany w wydaniu magazynowym “Kuriera Wileńskiego” nr 22(62) 30//05-05/06/2020