Dzisiaj, 26 kwietnia, mija 27 lat od podpisania Traktatu między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Litewską o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy. Dokument został sporządzony w 1994 roku w Wilnie oraz podpisany przez prezydentów obu państw — Lecha Wałęsę jako reprezentanta Polski oraz przez Algirdasa Brazauskasa jako reprezentanta Litwy. Umowa traktowała o warunkach współpracy Polski i Litwy w duchu partnerstwa.
| Graf. Ignacy Skrobia-Jaworski
Choć traktat udało się zawrzeć stosunkowo późno, bo dopiero w 1994 roku, to był kamień milowy w relacjach obu krajów. Pojawiły się pierwsze konkretne deklaracje odnośnie mniejszości narodowych w obu krajach, a także współpracy instytucji państwowych. Ważność traktatu jest przedłużana automatycznie, jeśli żadna strona nie wypowie go na rok przed upływem okresu obowiązywania.
„Niniejszy traktat zostaje zawarty na okres 15 lat. Jego ważność ulega następnie automatycznie przedłużeniu na okresy pięcioletnie, o ile żadna ze stron nie wypowie go, w drodze notyfikacji, najpóźniej na rok przed upływem danego okresu obowiązywania” — czytamy w 27. artykule traktatu.
Oznacza to, że traktat obowiązuje wciąż i uległ przedłużeniu na kolejne pięć lat.
Czytaj więcej: Traktat polsko-litewski. Wyraz szacunku i kompromisu
Artykuł 13.
Najczęściej dziś przywoływanym w kontekście Litwy artykułem jest artykuł 13. traktatu. Zaznacza on zobowiązanie stron do poszanowania praw mniejszości narodowych — polskiej mniejszości na Litwie oraz litewskiej w Polsce. Każdy kolejny artykuł, aż do 16. włącznie, również są poświęcone mniejszościom narodowym.
„Układające się Strony zobowiązują się do poszanowania międzynarodowych zasad i standardów dotyczących ochrony praw mniejszości narodowych, w szczególności zawartych w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, w Międzynarodowych paktach praw człowieka, w odpowiednich dokumentach Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, a także w Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, wraz z protokołami dodatkowymi, przyjętymi przez obie strony” — wykłada pierwszy punkt artykułu.
Prawa mniejszości polskiej na Litwie
W dalszej części traktatu podkreśla się, że poszanowanie praw mniejszości narodowych musi być realizowane przez Litwę i Polskę wobec mniejszości odpowiednio polskiej i litewskiej w tych krajach.
„Osoby należące do mniejszości polskiej w Republice Litewskiej (…), a także osoby należące do mniejszości litewskiej w Rzeczypospolitej Polskiej (…), mają prawo indywidualnie lub wespół z innymi członkami swej grupy do swobodnego wyrażania, zachowania i rozwijania swej tożsamości narodowej, kulturowej, językowej i religijnej, bez jakiejkolwiek dyskryminacji i przy zachowaniu pełnej równości wobec prawa” — czytamy dalej.
W traktacie pada definicja mniejszości polskiej na Litwie. Są to „osoby posiadające obywatelstwo litewskie, które są polskiego pochodzenia albo przyznają się do narodowości, kultury lub tradycji polskiej oraz uznają język polski za swój język ojczysty”. Kwestia definicji mniejszości polskiej na Litwie niejednokrotnie była podnoszona na obradach Sejmu Litwy i ma znaleźć odbicie w przygotowywanej Ustawie o mniejszościach narodowych.
Czytaj więcej: Ustawa o mniejszościach w zatwierdzonym harmonogramie Sejmu na sesję wiosenną
Prawo do własnego nazwiska
Co ważne, w dalszej części traktatu pada punkt dotyczący pisowni nazwisk. Mniejszość litewska w Polsce ma możliwość nieskrępowanego stosowania litewskich znaków zapisując imiona i nazwiska w dokumentach Rzeczypospolitej Polskiej.
Niestety, Polacy na Litwie takiej możliwości wciąż nie mają, a ostatnia proponowana ustawa dopuszczała jedynie stosowanie „w”, „q” i „x”, bez uwzględnienia dwuznaków i polskich znaków diakrytycznych.
Czytaj więcej: Ustawa o pisowni nazwisk odrzucona — co dalej?
„Układające się Strony oświadczają, że osoby wymienione w artykule 13. ustęp 2. mają w szczególności prawo do: (…) używania swych imion i nazwisk w brzmieniu języka mniejszości narodowej; szczegółowe regulacje dotyczące pisowni i nazwisk zostaną określone w odrębnej umowie” — czytamy.
Przerwane negocjacje
W dniu 16 marca 1999 r. w Warszawie odbyły się negocjacje dotyczące przygotowania odrębnej umowy, która miała określić zasady pisowni nazwisk mniejszości w obu krajach. Niestety, w 1999 roku Republika Litewska jeszcze nie przewidywała możliwości oryginalnego zapisu imion i nazwisk przez Polaków na Litwie. Strona litewska niespodziewanie zaproponowała kontrpropozycje do proponowanego przez polską stronę brzmienia umowy. W związku z tym negocjacje przerwano — strona polska czuła, że nie ma woli porozumienia w tej sprawie.
„Na wyraźne zapytanie strony polskiej o możliwość stosowania polskich znaków diakrytycznych przy zapisywaniu imion i nazwisk strona litewska poinformowała, że nie widzi takiej możliwości. Wobec zasadniczej rozbieżności stanowisk rozmowy zostały wówczas przerwane” — czytamy w odpowiedzi sekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Jana Borkowskiego na poselską interpelację w 2011 roku.
W efekcie odrębna umowa o nazwiskach między stroną polską a litewską nie powstała.
Pisownia nazwisk litewskich w Polsce
Litwini w Polsce mają gwarantowane przez ustawę prawo do oryginalnej pisowni nazwisk. Przewiduje to Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym z 2005 roku.
„Osoby należące do mniejszości mają prawo do używania i pisowni swoich imion i nazwisk zgodnie z zasadami pisowni języka mniejszości, w szczególności do rejestracji w aktach stanu cywilnego i dokumentach tożsamości” — czytamy w ustawie.
W ustawie przewidziano także postępowanie w przypadku nazwisk, które są zapisane innym niż łacińskie pismem, np. w cyrylicy.
„Imiona i nazwiska osób należących do mniejszości zapisane w alfabecie innym niż alfabet łaciński podlegają transliteracji” — czytamy.
Mnóstwo zrealizowanych postulatów
Na szczęście, prócz drażliwych artykułów, które do dziś nie doczekały się zgodnego z traktatem rozwiązania, wiele spraw udało się załatwić.
W traktacie przewidziane są także konsultacje obu rządów, spotkania ministrów spraw zagranicznych, i ścisła współpraca w zakresie bezpieczeństwa i polityki międzynarodowej. Szczególnie widoczne jest — i cieszy — urzeczywistnienie współpracy parlamentów.
„Układające się Strony będą rozwijać regularne kontakty między organami państwowymi. Będą w szczególności tworzyć sprzyjające warunki dla rozwoju współpracy międzyparlamentarnej” — czytamy.
Niedawno trybie zdalnym odbyło się XXII Zgromadzenie Parlamentarne Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej i Sejmu Republiki Litewskiej. Zgromadzenie skupiające senatorów i posłów polskich oraz litewskich parlamentarzystów omówiło także kwestie polskiej mniejszości narodowej i sytuację na Białorusi. Pomogło to wypracowaniu wspólnej pozycji wobec aresztowań Polaków przez Łukaszenkę.
Czytaj więcej: XXII Zgromadzenie Parlamentarne Litwy i Polski — o polskiej mniejszości na Litwie, na Białorusi i o NATO
Coraz więcej wspólnego
Polskę i Litwę łączy coraz więcej dwustronnych instytucji i komórek. Rada Prezydentów Polski i Litwy, Zgromadzenie Parlamentarne Polski i Litwy, konsultacje międzyrządowe to tylko jaskrawy czubek. Coraz więcej oba kraje łączy, coraz mniej dzieli, choć sprawy dzielące wciąż głośno domagają się odpowiedniego domknięcia.
Można liczyć, że wkrótce jednak sprawy dotyczące Polaków na Litwie nabiorą nowego wiatru w żagle. Zapowiedzią takiego obrotu spraw nie jest bynajmniej wkradająca się wiosna, lecz konkretne gesty strony litewskiej, które mogą świadczyć o innym niż dotychczas podejściu.
17 września 2020 roku odbyły się konsultacje międzyrządowe, w których udział brała większość ministrów obu stron. Spotkanie zostało zaproponowane przez stronę litewską. Efekt — wspólna deklaracja w sprawie Białorusi oraz mnóstwo „polskich” spraw. Między innymi:
- Podpisanie listu intencyjnego pomiędzy spółkami UAB LTG Link i PKP Intercity S. A. dotyczącego wdrażania projektu uruchomienia kolejowego połączenia w relacji Wilno – Kowno – Białystok – Warszawa. Pierwsze umowy już są zawarte;
- Deklaracja w sprawie polsko-litewskiego partnerstwa strategicznego oraz ws. Białorusi;
- Harmonogram wdrażania deklaracji w sprawie oświaty polskiej mniejszości narodowej w RL i litewskiej mniejszości narodowej w RP, podpisanej w Warszawie 20 listopada 2019 r. (który zakłada m.in. przywrócenie państwowego egzaminu z jęz. polskiego do 2022 roku i zapewnienie finansowania dla dodatkowych godzin języka litewskiego w placówkach mniejszości narodowych, co już zostało uczynione);
- Podpisany listu intencyjnego w sprawie rozbudowy Domu Kultury Polskiej w Wilnie, umowy już są podpisane.
Czytaj więcej: Polsko-litewskie konsultacje międzyrządowe oraz Więcej języka litewskiego dla przedszkolaków
Na podst.: LRS.lt, gov.lt, LRP.lt, prezydent.pl