Budowniczy kamienic i pałaców

Historyczka architektury z Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie, prof. Nijolė Lukšionytĕ-Tolvaišienĕ, w swoim opracowaniu o architektach wileńskich wskazuje, że brakuje bliższych danych o Cyprianie Maculewiczu.
„W ostatnim dziesięcioleciu XIX w. pojawili się [w Wilnie] projektanci niezwiązani służbowo z urzędami budownictwa. Pracowali, niekiedy chwilo, na posadach o profilu technicznym lub też byli wynajmowani przez władze samorządowe na pełniących obowiązki architektów i inżynierów miejskich. Drugim po Aleksandrze Bykowskim architektem miejskim został Cyprian Maculewicz (…). Dokładniejszych informacji biograficznych o nim nie posiadamy. Wiemy, że był miejscowym katolikiem, a nie przybyszem, podobnie, jak inni jemu współcześni, niezatrudnieni na urzędowych posadach, architekci, Wincenty Górski, Apolinary Mikulski, Julian Januszewski” – pisze Lukšionytĕ-Tolvaišienĕ.

W stylu zachodnim

Cyprian Maculewicz urodził się 10 lipca 1830 r. W wieku 24 lat jako wolny słuchacz ukończył Akademię Sztuk Pięknych w Petersburgu. Ta, znajdująca się nad Newą, placówka wykształciła w zakresie rzeźby, malarstwa, architektury ponad 100 polskich artystów. Wśród nich byli: Ferdynand Ruszczyc, Walenty Wańkowicz, Henryk Weyssenhoff, a także Eligiusz Niewiadomski, zabójca pierwszego prezydenta Polski, Gabriela Narutowicza.
Od grudnia 1879 r., a więc dochodząc już wieku 50 lat, aż do śmierci, Cyprian Maculewicz pracował jako architekt w Wilnie, projektując przeważnie kamienice i niekiedy też rezydencje. Jak zauważyła wspomniana prof. Nijolė Lukšionytĕ-Tolvaišienĕ: „Solidność form i związki z renesansem widoczne są także w kształtach domów mieszkalnych, budowanych według jego projektów (…). Są to domy stosunkowo duże, dwupiętrowe, a w ich rozplanowaniu najważniejsza jest reprezentacja”.
Cyprian Maculewicz był autorem takich projektów, jak: kamienica czynszowa Kolegium Ewangelików Reformowanych przy ul. Zawalnej 20, dom Samuela Eisenstadta przy ul. Arsenalskiej 4, dom żydowskiego poety i bajkopisarza Jehudy Lejby Gordona przy ul. Zawalnej 27, kamienica Izaaka Tykocina przy ul. Portowej 21. Przy szybko rozbudowującej się potem głównej arterii miasta zaprojektował dom ziemianina i radnego Wilna, bankowca i filantropa, posła do rosyjskiej Dumy Państwowej, Józefa Montwiłła (ul. Adama Mickiewicza 17).
Jak wskazywał dr Władysław Zahorski w wydanym na początku XX w. „Przewodniku po Wilnie”, ulica ta „jedna z nowszych, nazwę swoją otrzymała [dopiero] w 1920 r., zaś przedtem zwała się Świętojerską. Jeszcze w połowie ubiegłego stulecia [tj. XIX w.] były tutaj tylko nieliczne dworki drewniane, przedzielone długimi płotami i ogrodami”.
W 1878 r. przy ul. Portowej 15 wybudowany został według projektu Mieczysława Strebejki jednopiętrowy żydowski dom starców. Sześć lat później obok tegoż gmachu dobudowano od strony południowo-wschodniej drugi, bardzo podobny, zaprojektowany przez Cypriana Maculewicza. W 1899 r. do tych domów dobudowano drugie piętro oraz przybudówkę. W tej ostatniej zorganizowany został dom modlitwy. W pierwszym dziesięcioleciu XX w. powstało jeszcze jedno piętro, a dom uzyskał wspólną, czteropiętrową modernistyczną fasadę. Mógł wówczas pomieścić około 200 starców.

Czytaj więcej: Tomasz Balbus: „Nasz kalendarz ma przede wszystkim charakter edukacyjny”

Twórca rezydencji

Najbardziej znany projekt Cypriana Maculewicza to pałac nad Wilią, niedaleko placu Katedralnego, wybudowany dla hr. Klementyny Tyszkiewiczowej, czyli późniejsza biblioteka Wróblewskich.
Dr Zahorski tak scharakteryzował miejsce, gdzie powstała rezydencja: „Ulicę Nadbrzeżną na początku XIX w. zwano bulwarem, ponieważ była wysadzona drzewami. W XVI w. cały ten teren, wraz z ulicą Mostową i częścią Wileńskiej, należał do Radziwiłłów, którzy mieli tutaj wspaniałe pałace. W miejscu, gdzie dzisiaj znajduje się pałac Tyszkiewiczów i dwa następne domy, były ogrody Radziwiłłowskie, urządzone z przepychem, ozdobione posągami i fontannami. Oddzielone były od Zamku Dolnego korytem Wilenki, na której był most kryty. W głębi ogrodów wznosił się pałac Barbary Radziwiłłówny Gasztoldowej, która w nim mieszkała z matką. W tych ogrodach król Zygmunt August miewał nocne schadzki z piękną Barbarą. Naprzeciwko pałacu nad Wilią była wysepka (dziś ława piaszczysta) zwana »Wyspą Łabędzią«. Tutaj chowały się łabędzie sprowadzone przez Zygmunta dla ukochanej Barbary, która codziennie łodzią na wysepkę do swoich ulubieńców jeździła. Pałac w ruinie przetrwał do 1828 r., kiedy został sprzedany i rozebrany. Cegły użyto na budowę domu nr 29 za Ostrą Bramą”.
Już w latach 30. XX w. w bibliotece Wróblewskich znalazł wówczas swoją siedzibę, pionierski w skali światowej, ośrodek naukowy o kierunku sowietologicznym. Kształcił się tam, zamordowany w sierpniu 1943 r. nad jeziorem Narocz wraz ze swoimi podkomendnymi, por. Antoni Burzyński „Kmicic”. Pracował tam jako bibliotekarz, zlikwidowany przez egzekutorów Armii Krajowej za współpracę z komunistami, poeta Teodor Bujnicki.
Dr Jerzy Remer pisał o Wilnie: „Obecnie pałac został zakupiony przez rząd i przebudowany wewnętrznie (1928–1929) według projektu architekta Stanisława Miecznikowskiego na pomieszczenia Biblioteki Publicznej im. Eustachego i Emilii Wróblewskich, a częściowo od 1930 r. Instytutu Badań Europy Wschodniej ze Szkołą Nauk Politycznych”.
Drugą ze znanych rezydencji zaprojektowanych przez Cypriana Maculewicza był pałacyk hr. Jana Tyszkiewicza przy ul. Zygmuntowskiej 3. Swego czasu mieszkał tam redaktor i wydawca wileńskiego „Słowa” Stanisław Cat-Mackiewicz.
Jak podkreśla prof. Nijolė Lukšionytĕ-Tolvaišienĕ, „upodobania Cypriana Maculewicza uwidoczniły się jednak najbardziej przy budowie zabytkowych pałaców. Zaprojektował jednopiętrowy narożny pałac z loggią Klementyny Tyszkiewiczowej (ul. Zygmuntowska 1). Przebudował także jednopiętrowy pałac Jana Tyszkiewicza z oranżerią przy ul. Zygmuntowskiej 3. Wzorował się w przy tym na renesansie florenckim i weneckim”.
Na Starówce był autorem projektu przebudowy dwukondygnacyjnego, klasycystycznego pałacu Brzostowskch z XVIII w., znajdującego się przy zbiegu ulic Uniwersyteckiej i Dominikańskiej. Nadzorował remonty kamienic i domów na ulicach Bernardyńskiej i św. św. Janów. W zachodniej części dziedzińca domu Lechowiczów, późniejszego budynku kawiarni „Wiktoria” przy ulicy Zamkowej 32, dobudowano według jego projektu zadaszoną klatkę schodową.
Z remontów, które nadzorował, warto jeszcze wspomnieć o przebudowie domu, który w końcu XVII w. kupił Jonas Delamars (ul. Zamkowa 16), odlewnik dzwonów i armat, Francuz pracujący w Birżach w arsenale Bogusława Radziwiłła, mający także odlewnię dzwonów w podwileńskiej Puszkarni. Jego dzwony biły w wieżach katedry, kościoła św. św. Apostołów Piotra i Pawła, świątyni franciszkanów przy ul. Trockiej, kościele św. Michała. Odlał także dzwon zegarowy na odbudowaną wieżę ratusza w Wilnie. Latem 1915 r. Rosjanie ewakuujący się na wschód przed nadchodzącą ofensywą niemiecką wywieźli do Rosji ponad 20 dzwonów odlanych przez Delamarsa. Dzisiaj w Wilnie znajdują się cztery jego dzwony.

Czytaj więcej: O misiu Wojtku dla najmłodszych. Żywa lekcja historii Biura Przystanków Historia IPN

Ostatnie lata pracy

W ostatnim okresie swojej pracy Cyprian Maculewicz nadzorował przebudowy i remonty gmachów należących do miasta, w tym ratusza i rzeźni, a także klasztoru dominikanów. Zaprojektował też wspomnianą żydowską szkołę rzemieślniczą.
„Na tle wspomnianych budynków wyróżniają się praktycznym wyglądem jedno- i dwupiętrowe domy, kuźnia, pracownie i inne zabudowania przeznaczone dla wileńskiej »Talmud Tory« (Żydowskiej Szkoły Rzemieślniczej) przy ul. Gdańskiej 3” – zauważyła prof. Nijolė Lukšionytĕ-Tolvaišienĕ.
Prawdopodobnie zaprojektował także pierwszy pawilon cyrkowy w Wilnie. W 1880 r. na placu Katedralnym zbudowano Cyrk Europejski Włocha Gaetana Cinisellego, który wówczas był już cyrkowcem europejskiej sławy, a jeszcze w 1877 r. na terenie Imperium Rosyjskiego otworzył w Petersburgu pierwszy murowany cyrk.
Cyprian Maculewicz zmarł 15 marca 1893 r. w wieku 63 lat. Został pochowany na Rossie obok zmarłej w listopadzie 1882 r. w wieku 43 lat Felicji Miaskowskiej z Fergisów. W kwietniu 1889 r. spoczęła tam Ksawera Maculewiczowa, która dożyła lat 60.
Betonowo-granitowy pomnik, z wyrytą obok personaliów i dat życia, inskrypcją: „Budowniczy miasta Wilna. Spokój jego duszy” zachował się do dzisiaj (kwatera nr 4). Miejsce pochówku oznaczone było pierwotnie krzyżem na dwustopniowym cokole i dwustopniowej podstawie. Na tym cmentarzu swego czasu, wspólnie z Julianem Januszewskim, zaprojektował neogotycką dzwonnicę, ufundowaną przez medyka Hilarego Raduszkiewicza, wzniesioną obok kaplicy cmentarnej.
Wśród przodków Cypriana Maculewicza pieczętujących się herbem Sas byli: ziemianin z Brasławia i konfederat barski Ignacy Maculewicz, żandarm powstańców styczniowych Wincenty Maculewicz, a także szlachcic i powstaniec z 1963 r., deportowany na Sybir Ignacy Maculewicz. Wśród potomków po tej linii rodzinnej znaleźli się: dyrektor oddziału Banku Rolnego w Wilnie, zamordowany przez NKWD – Ludwik Maculewicz, uczestnik wojny z bolszewikami, oficer Wojska Polskiego, zgładzony w Katyniu – kpt. Wacław Maculewicz, zastępca dowódcy 5. Kresowego Batalionu Saperów walczący pod Monte Cassino, Anconą i w Bolonii – ppłk Stanisław Maculewicz.
Dwóch Maculewiczów służyło w 3. Brygadzie Armii Krajowej por. Gracjana Froga „Szczerbca” i poległo latem 1944 r.

Artykuł opublikowany w wydaniu magazynowym „Kuriera Wileńskiego” Nr 24(70) 17-23/06/2023