Trzeci statut litewski był elementem tożsamości litewskiej, dlatego władza carska bała się go zlikwidować – mówi „Kurierowi Wileńskiemu” historyk dr Rūstis Kamuntavičius, dyrektor Instytutu Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz Centrum Slawistyki im. Czesława Miłosza na Uniwersytecie Witolda Wielkiego w Kownie, koordynator projektu, którego celem jest przetłumaczenie III statutu litewskiego na język litewski.
| Fot. Facebook
Na czym polega wyjątkowość III statutu litewskiego?
Po pierwsze, zostało w nim skodyfikowane prawo. Prawo pisane w Europie pojawiło się, kiedy pojawiło się pismo. Problem polegał na tym, że nie było kodyfikowane. Nie było zebrane w jednym miejscu. Było dużo różnych oddzielnych wydań. Niektóre, zwłaszcza w średniowieczu, w postaci rękopisów. Natomiast Litwini wydali to wszystko w jednej książce. Tak w XVI w. najpierw powstał I statut, później II statut i wreszcie III statut litewski. Czegoś takiego nie było nawet w Polsce, czyli u naszych najbliższych sąsiadów. Poza tym, sama kodyfikacja była w ówczesnej Europie czymś nowoczesnym i awangardowym.
Po drugie, III statut został napisany przez naród. Są pewne źródła mówiące, że tworzeniem tego aktu prawnego zajmowali się sami obywatele. Trzeba pamiętać, że obywatelami wtedy była tylko szlachta. Prawo było pisane na sejmikach, skąd wędrowało do jednego centrum, gdzie tzw. komisja redakcyjna składała to w jedno dzieło. Później król tylko zatwierdzał.
Mamy do czynienia z diametralnie innym działaniem niż w ówczesnej Europie, gdzie decyzje szły z góry, czyli od króla, innego władcy lub parlamentu. To naprawdę jest zaskakujące, nawet w czasach obecnych, dlatego Litwa jest dumna ze statutu. To było ważne wydarzenie intelektualne dla całej naszej części Europy.
W encyklopediach podaje się, że autorem i inicjatorem powstania III statutu był Lew Sapieha.
Faktycznie, wcześniej pisano, że był autorem III statutu lub przynajmniej odegrał ważną rolę w stworzeniu dzieła. Lew Sapieha po prostu wydał statut. Warto to podkreślić, że wydał go nie król, tylko jeden z magnatów. Sapieha posiadał wydawnictwo, które znajdowało się w Wilnie, przy ratuszu, gdzie dzisiaj jest kawiarnia „Amatininkų užeiga”. Właśnie na tym polegała jego funkcja.
Znalazłem informację, że III statut bronił nie tylko praw szlachty, lecz także włościan. Na przykład artykuł 1 rozdziału 12 stanowił, że za umyślne zabójstwo „człowieka stanu prostego” szlachcicowi może grozić nawet kara śmierci. Na ile zapisy w statucie miały przełożenie na rzeczywistość?
Jak było w rzeczywistości, to już trzeba patrzeć na praktykę sądową i na wydawane wyroki. Trzeba pamiętać, że statut obowiązywał bardzo długo, prawie do końca I połowy XIX w., ponad 250 lat. W ciągu tak długiego czasu sądy mogły interpretować bardzo różnie zapisy statutu, w zależności od sytuacji i okoliczności. Potrzebne są gruntowne badania. Dotychczas były tylko badania wyrywkowe, więc bardzo trudno odpowiedzieć na to pytanie. Poza tym chłopi mieli bardzo różny status prawny. Jeden był dla królewszczyzny, drugi dla majątków kościelnych, trzeci należał do panów. Jest mnóstwo niuansów, jeśli chodzi o relacje pan–chłop.
Czytaj więcej: Witold Wielki w każdej tatarskiej rodzinie
Na ile epoka renesansu wpłynęła na formę i treść III statutu litewskiego?
Wielu historyków i badaczy podkreśla, że statut opierał się na prawie rzymskim. To właśnie renesans ponownie zwrócił uwagę na antyk. Kiedy weźmiemy akty prawne ze średniowiecza, to bardzo często były powiązane z religią i wiarą. Natomiast epoka renesansu zwróciła swe oblicze ku człowiekowi. Tak naprawdę odniesień do Boga w statucie nie ma zbyt dużo. Jest natomiast takie racjonalne podejście. Sama struktura dokumentu jest bardzo dokładna, przejrzysta i logiczna. Co też jest wpływem epoki.
| Fot. wikipedia
Dlaczego III statut był tolerowany nawet po rozbiorach Rzeczypospolitej Obojga Narodów? Dlaczego władze carskie nie usunęły go od razu?
Trzeci statut litewski to było coś, z czym identyfikował się obywatel Wielkiego Księstwa Litewskiego. Litwin to był ten, który kochał wolność i szanował statut. To nie jest przesada. Statut przetrwał nawet powstanie listopadowe. To było coś na tyle ważnego, że nawet władza rosyjska bała się go zlikwidować. Statut przez carat był tolerowany przez prawie 50 lat. To był ważny element tożsamości ówczesnego Litwina.
Obecnie uczestniczy Pan w projekcie bezpośrednio powiązanym z III statutem litewskim.
Tak. Jak wiadomo, III statut litewski nigdy nie został przetłumaczony na język litewski. Jestem kierownikiem projektu, w ramach którego właśnie teraz go tłumaczymy. Przetłumaczone fragmenty są publikowane na stronie www.3statutas.lt. Faktycznie mamy już całość, brakuje tylko jednego rozdziału. Statut był tłumaczony na języki polski, białoruski, ale na litewski nigdy. I to jest pierwsze tłumaczenie.
Czy ukaże się w formie książkowej?
Tak, wydawnictwo „Alma Littera” ma wydać taką publikację albo pod koniec obecnego, albo na początku następnego roku.
Historia statutów litewskich
28 stycznia 1588 r. Zygmunt III Waza zatwierdził III statut litewski, który na ziemiach litewskich obowiązywał do 1840 r. Poprzednie dwa statuty zostały zatwierdzone w latach 1529 i 1566 – oba jeszcze przez Jagiellonów, Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta. Dzięki zatwierdzonemu III statutowi Wielkie Księstwo Litewskie zachowało swoją odrębność prawną. W Koronie statut był wykorzystywany jako prawo posiłkowe. Na język polski III statut został przetłumaczony w 1614 r. Składał się z 488 artykułów rozmieszczonych w 14 rozdziałach.
Wywiad opublikowany w wydaniu magazynowym „Kuriera Wileńskiego” nr 2(6) 15-21/01/2022