Przed 591. laty w Trokach zmarł wielki książę litewski Witold. Jest on ważną postacią nie tylko w pamięci historycznej Litwinów, ale również Tatarów, którzy dotychczas darzą go wielkim szacunkiem. Motiejus Jakubauskas jako działacz mniejszości tatarskiej uważa, że portret wielkiego księcia jest w każdej tatarskiej rodzinie na Litwie.
| Fot. Marian Paluszkiewicz
Trudno powiedzieć, co myślał wielki książę w ostatnich dniach swojego życia, które naprawdę było nietuzinkowe i burzliwe. Przyszły bohater narodowy Litwy prawdopodobnie przyszedł na świat w Starych Trokach w okolicach roku 1355 jako syn wielkiego księcia Kiejstuta i kapłanki pogańskiej Biruty. Pierwszą połowę życia spędził na walce ze swym stryjecznym bratem Jagiełłą, który później stał się jego sojusznikiem. Zmieniał sojusze, a nawet dwa razy przyjmował chrzest. Raz w obrządku zachodnim z rąk Krzyżaków, a kilka lat później w obrządku wschodnim. Z jednej strony wzmocnił instytucję państwa, przybliżając kraj do ówczesnych standardów europejskich. Z drugiej, na ostatnie lata panowania pada cień nieudanej koronacji. W 1429 r. król Węgier i Niemiec, Zygmunt Luksemburczyk, zaproponował koronę Witoldowi, co miało odbyć się na przełomie lata i jesieni następnego roku. Do koronacji jednak nigdy nie doszło.
Czytaj więcej: Nieudana koronacja Witolda polityczną klęską Litwy
Witold obok Mickiewicza
Lista dokonań Witolda Wielkiego jest naprawdę imponująca. W świadomości masowej, oprócz zwycięstwa w Bitwie pod Grunwaldem, jest kojarzony z osiedleniem Tatarów na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego.
– Osoba Witolda ma dla nas szczególne znaczenie. Gdyby było inaczej, to raczej wspólnota tatarska nie postawiłaby mu pomnika w Rejżach z okazji rocznicy bitwy pod Grunwaldem. O szczególnym szacunku świadczy też to, że jego portret jest praktycznie w każdej rodzinie tatarskiej. Można powiedzieć – w każdej chacie. Też mam jego popiersie u siebie oraz inne rzeczy z nim powiązane — tłumaczy w rozmowie z „Kurierem Wileńskim” Motiejus Jakubauskas, wiceprzewodniczący Związku Wspólnot Litewskich Tatarów.
Rejże to nieduża wieś w rejonie olickim z zabytkowym meczetem i cmentarzem muzułmańskim. Ogółem na świecie wzniesiono kilkadziesiąt pomników Witolda Wielkiego. Większość powstała w latach 30. minionego wieku, kiedy na Litwie z pompą obchodzono 500. rocznicę śmierci Witolda. Jednak pierwszy pomnik wielkiego księcia, autorstwa Antoniego Wiwulskiego, powstał w 1910 r. w Krakowie. Na terenie Litwy pierwszy pomnik Witolda powstał w 1912 r. w majątku Michała Bażeńskiego w Burbiszkach. Rok wcześniej w tym samym majątku powstał pierwszy litewski pomnik Adama Mickiewicza. Autorem obu pomników był rzeźbiarz Kazimierz Ulański, pochodzący z Poniewieża.
„We wsi żmujdzkiej Burbiszki, należącej do p. Michała Bażeńskiego, wzniesiony został pierwszy na Litwie pomnik Mickiewicza. Fundatorem jest dziedzic Burbiszek, a wykonawcą dzieła — Kazimierz Ulański, wychowaniec Krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, artysta z pięknie zapowiadającą się przyszłością. Odsłonięcie pomnika, który umieszczony został wśród wspaniałego parku, odbyło się skromnie, w obecności niewielkiego zgromadzenia; wszyscy jednak obecni czuli doniosłość chwili, na wszystkich spłynęły niezatarte wrażenia” (pisownia oryginalna) — tak opisywało uroczyste odsłonięcie pomnika wieszcza pismo „Biesiada Literacka”.
| Fot. domena publiczna
Czytaj więcej: Niezrealizowane wizje architektów wileńskich – pomniki Adama Mickiewicza
Rola Giedymina
Pierwsze kontakty między Litwą a Tatarami rozpoczęły się za czasów wielkiego księcia Giedymina, kiedy granice państwa dotarły do Złotej Ordy. Z lat 1319-20 pochodzą pierwsze wzmianki o tym, że Tatarzy walczyli po stronie Giedymina z Krzyżakami.
– Z pewnością, obok Witolda, to Giedymin jest również postacią odgrywającą szczególną rolę w tatarskiej historii. To za jego czasów zawarto pierwsze umowy. Właśnie 700-leciu tych kontaktów jest poświęcony Rok Tatarski na Litwie — podkreśla Jakubauskas.
Kiedy i dlaczego?
Dokładnych historycznych danych nie posiadamy, kiedy doszło do osiedlenia Tatarów na Litwie. Najprawdopodobniej doszło do tego pod koniec XIV w., kiedy Witold był zaangażowany w wewnętrzne walki o przywództwo w Złotej Ordzie.
„Dotychczasowa literatura przedmiotu wysuwa hipotezę, że podstawową siłą sprawczą pojawienia się osadnictwa tatarskiego na Litwie były działania polityczne, a na płaszczyźnie społecznej i gospodarczej — potrzeba niwelowania strasznego spustoszenia, jakiego Litwa doznawała ze strony zakonu krzyżackiego. W badaniach historycznych, rekonstruując genezę osadnictwa tatarskiego w Wielkim Księstwie Litewskim, nie zwracano uwagi na zjawiska społeczne i gospodarcze towarzyszące osiedlaniu się koczowników poza Litwą, ograniczając bazę źródłową do wybranych materiałów litewskich” — pisze w pracy z 2003 r. „Rozwój osadnictwa tatarskiego w Wielkim Księstwie Litewskim do końca XV wieku” polski historyk Krzysztof Grygajtis.
W swej kolejnej pracy pt. „Sytuacja prawna Tatarów hospodarskich na Litwie” historyk podkreśla jednak, że o dwóch pierwszych wiekach tatarskiego osadnictwa praktycznie nic nie wiemy. „Sytuacja prawna ludności tatarskiej w pierwszych dwóch wiekach jej pobytu na Litwie przedstawia się nader mgliście.
Nie możemy wiele powiedzieć o ówczesnym położeniu prawnym Tatarów, gdyż poza krótkimi wzmiankami w kronikach oraz w korespondencji ks. Witolda nie zachowały się z tego okresu przekazy pisemne naświetlające zjawisko. Pewnych sytuacji możemy się jednak domyślać lub wnioskować o ich istnieniu na podstawie zachowanej, ale stosunkowo ubogiej, bazy źródłowej z XV w.
Faktem jest, że w wieku XVI i na początku XVII w. uprzywilejowanie Tatarów było ograniczone do sfery sądowej i podatkowej. Trudno przychodzi określenie czasu kształtowania się na Litwie podstaw osadnictwa wojskowego Tatarów, którego początki przypadają na lata rządów ks. Witolda” — podkreśla historyk.
Język Tatarów litewskich
Szacuje się, że Tatarzy własny język stracili jeszcze w XVI-XVII wieku. Wpływ na taką sytuację miało to, że nie stanowili jednolitej grupy etnicznej.
„Przybysze z krajów Orientu nie stanowili jednolitej grupy, którą dziś nazwalibyśmy etniczną, pochodzili bowiem z różnych części stepu, a osadnictwo miało charakter migracyjny i było rozciągnięte w czasie. Z uwagi na duże rozdrobnienie Tatarzy szybko porzucili swój język etniczny (a raczej różne dialekty etniczne), a także strój oraz stepowe zwyczaje i obyczaje, integrując się z ludnością miejscową; pozostała jednak trwała pamięć o stepowej przeszłości oraz wartość największa: religia przodków, czyli islam. To właśnie dzięki odrębności religijnej zachowali oni przez wieki poczucie własnej odrębności etnicznej” — podkreśla się w pracy zespołowej pt. „Tatarzy litewscy czy Lipkowie?” autorstwa Artura Konopackiego, Joanny Kulwickiej-Kamińskiej i Czesława Łapicza.
Czytaj więcej: Tatarzy litewscy zagubili swój język, ale stworzyli unikalne pismo