Franciszek Skaryna, największy Białorusin w historii, wileński drukarz

Rok 2022 został ogłoszony przez litewski parlament rokiem Franciszka Skaryny. Dla Białorusinów XVI-wieczny humanista jest jedną z najważniejszych osób w historii. 20 maja minęło 500. lat od założenia przez Skarynę drukarni w Wilnie, gdzie były wydawane książki po białorusku.

Franciszek Skaryna urodził się w Połocku, w rodzinie kupieckiej. Dokładny rok narodzin nie jest znany. Szacuje się, że urodził się pomiędzy rokiem 1487 a 1489. W 1504 r. już studiował w Akademii Krakowskiej, czyli musiał mieć co najmniej 14 lat.

— Kim był Franciszek Skaryna? To był jeden z największych i najbardziej znanych humanistów, a chyba nawet największy Białorusin w historii na świecie — podkreśla na wstępie rozmowy z „Kurierem Wileńskim” Aliaksandr Adamkovich, prezes Stowarzyszenia Kultury Białoruskiej na Litwie.

Czytaj więcej: Upamiętnienie Franciszka Skaryny – od Połocka po Padwę

Początek działalności

W 1506 r. otrzymał tytuł bakałarza sztuk wyzwolonych. W 1512 r. na Uniwersytecie w Padwie otrzymał stopień doktora medycyny. W roku 1517 zakłada drukarnię w Pradze, gdzie w tym samym roku wydaje „Psałterz” w języku starocerkiewnym. W ciągu następnych dwóch lat tłumaczy i wydaje Biblię po białorusku. W Czechach ogółem wydaje ponad 20 ksiąg biblijnych. Na początku XVI w. przyjeżdża do Wilna, gdzie 20 maja 1522 r. zakłada nieopodal ratusza drukarnię, w której w tym samym roku wydaje pierwszą drukowaną książkę na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego pt. „Mała książka podróżna”. Składała się ona z psalmów oraz pouczeń dydaktycznych. Książka została wydana w języku ruskim, czyli oficjalnym języku WKL.

Białorusini uważają, że język ruski jest tożsamy z ich językiem

— Był przedstawicielem renesansu. Był to okres początku reformacji. Można powiedzieć, że był uczestnikiem tych procesów. Przetłumaczył Biblię na język białoruski. Pierwsze książki na białoruskim wydał w Pradze, „Psałterz” 6 sierpnia 1517, a później Biblię. W Wilnie w 1522 r. wydał „Małą książeczkę podróżną”. Książka była napisana po białorusku lub starobiałorusku, ponieważ sam termin jest różnie nazywany. Skaryna chciał, aby Słowo Boże było dostępne dla zwykłych chłopów białoruskich czy mieszczan, aby ci ludzie mogli czytać w rodzimym języku — tłumaczy Aliaksandr Adamkovich.

Rola Skaryny

Nie patrząc na to, że Skaryna miał wsparcie ze strony wileńskiego magistratu oraz osobiste poparcie burmistrza miasta, Jakuba Babicza, to nie można powiedzieć, że jego działalność drukarska był pomyślna. Zdaniem historyków drukarnia działała zaledwie trzy lata, od 1522 do 1525 roku. Oficyna Skaryny wydała dwie książki, wspomnianą „Małą książkę podróżną” oraz „Apostoła” — składającą się z Dziejów Apostolskich oraz poszczególnych listów apostolskich. Tym niemniej, jego wpływ na rozwój słowa drukowanego w Wielkim Księstwie Litewskim był ogromny. „Rola Skaryny polega nie tylko na zainicjowaniu drukarstwa wileńskiego, ale też na wprowadzeniu humanistycznej philologia sacra do kultury Wilna i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Skaryna sam przygotowywał publikowane przez siebie teksty biblijne, opierając się na wersji cerkiewnosłowiańskiej, ale też na Biblii czeskiej, a część akatystów z »Małej książki podróżnej« tłumaczył bezpośrednio z greki” — pisze Jakub Niedźwiedź w książce „Kultura Literacka Wilna (1323–1655)”.

Autor zaznacza, że Skaryna w swych książkach wprowadzał wiele zapożyczeń z ówczesnego języka białoruskiego, co spowodowało, że były popularne wśród odbiorców. „Część prawosławnych mieszczan wileńskich była żywo zainteresowana publikacjami Skaryny. Należeli do nich m.in. członkowie elity kupiectwa wileńskiego: Jakub Babicz, Bogdan Ońkow i jego brat Iwan, którzy zaangażowali się w działalność edytorską pierwszego impresora litewskiego. Sukces przedsięwzięcia chyba jednak nie był długotrwały i humanista porzucił drukarstwo, co prawdopodobnie wynikało z negatywnego przyjęcia jego publikacji przez duchowieństwo prawosławne, a w samym Wilnie być może również z nasycenia rynku. Projekt Skaryny nie miał zatem bezpośrednich naśladowców zarówno w sferze działalności literacko-filologicznej, jak i wydawniczej, jakkolwiek jego druki były przepisywane w Wielkim Księstwie Litewskim. Kolejne drukarnie powstały w Wilnie dopiero pół wieku później” — podkreśla Jakub Niedźwiedź.

Czytaj więcej: Skaryna – pierwszy drukarz Wielkiego Księstwa Litewskiego i jego wileńskie ślady

Nieudany interes

Podobną wersję zamknięcia drukarni podaje Halina Wątróbska z Uniwersytetu Gdańskiego w monografii „Wszyscy jesteśmy podróżnikami”. „Ruś Księstwa Litewskiego w czasach Franciszka Skaryny, w okresie Odrodzenia i Reformacji nie była ani dobrym, ani dużym rynkiem dla cyrylickich ksiąg religijnych, choć w kancelarii książęcej obowiązywała cyrylica. Mimo że białoruscy badacze nazywają ten okres w historii Księstwa Litewskiego »złotym wiekiem Białorusi«, mimo że piszą o największym w tym okresie kulturalnym, intelektualnym i ekonomicznym rozwoju Białorusi, to jednak pozostaje faktem, że ani język cerkiewno-słowiański, ani cyrylickie księgi prawosławne nie były w powszechniejszym użyciu. W Wilnie zaczęto ponownie drukować cyrylicą dopiero 30 lat później, w drukarni Mamoniczów. Nie jest to niezrozumiałe, wszak w Księstwie Litewskim chrystianizacja odbyła się w obrządku łacińskim, a prawosławie w stosunku do katolicyzmu znalazło się na gorszej pozycji” — podkreśla naukowiec.

Zmarły na początku bieżącego roku znany białoruski dziennikarz i literaturoznawca, Adam Maldzis, podawał inną wersję opuszczenia przez Skarynę Wilna i zaprzestania działalności drukarskiej w Wilnie. Jego zdaniem wydawaniu książek w języku ruskim lub białoruskim sprzeciwiał się kanclerz wielki litewski Olbracht Gasztołd. Pod koniec lat 20. XVI w. Skaryna opuszcza Wilno i udaje się do Królewca, gdzie służył na dworze Albrechta Hohenzollerna. Około 1535 r. ponownie przeprowadza się do Pragi, gdzie rozpoczął służbę na dworze Ferdynanda I Habsburga, jako jego osobisty lekarz, naukowiec i sadownik. Dokładna data śmierci nie jest znana. Szacuje się, że zmarł w latach 40. XVI w. „Rok Franciszka Skaryny to możliwość odnalezienia od nowa kultury Wielkiego Księstwa Litewskiego. Dogłębnego zapoznania się ze znaczącą spuścizną Franciszka Skaryny i jego myśli humanistycznej, rozwijania międzypaństwowego i międzykulturowego dialogu” — uzasadniał potrzebę ogłoszenia Roku Franciszka Skaryny jeden z pomysłodawców, poseł Stasys Tumėnas.