„Cały ten świat Antokola już nie istnieje. Wojna, a potem powojenne budownictwo zniszczyły bezpowrotnie tak miłe sercu ciche domki wśród sadów i ogrodów. Wielopiętrowe kamienice wdarły się w malownicze wzgórza, niszcząc na poły sielski tryb życia, zajęły brzeg Wilii, a ulice Antokolska i Kościuszki przekształciły się w tętniące miejskie arterie” — pisał w książce „Pamiętam Antokol” wileński dziennikarz i publicysta Jerzy Surwiło.
Czytaj więcej: „Hena” z Antokolskiej. Henryk Trojanowski (1923–2006)
Pałac Słuszków
Nad samym brzegiem Wilii, przy ulicy Tadeusza Kościuszki, stoi pałac Słuszków. Spis domów Wilna z 1790 r. podaje 32 pałace. Rezydencja Słuszków była jedną z najpiękniejszych. Została wzniesiona w latach 1690-1694 przez wojewodę połockiego Dominika Słuszkę w stylu zamku obronnego.
„Na frontonie Słuszka umieścił tablicę z czerwonego marmuru z iście barokowym napisem o tym, że przebił góry, ujarzmił wody Wilii, zwyciężył żywioły oraz sławi pokój rodzinnego ogniska. (…) Pałac zbudowany był z przepychem — ozdobiony marmurami sprowadzonymi z Włoch, w sztukaterię, obrazy autorstwa wybitnych artystów. Jedna z sal miała szklany sufit z zainstalowanym akwarium z rzadkimi okazami ryb. Podobno w pałacu mieszkał król Jan III Sobieski podczas pobytu w Wilnie. W 1705 r. zatrzymywał się tu car Piotr I. Po śmierci ostatnich Słuszków rezydencja zaczęła podupadać i niszczeć.
W 1756 r. pałac nabyli pijarzy wileńscy. Założyli tu swe kolegium i drukarnię. Władał nim również książę Michał Kleofas Ogiński, wybitny kompozytor, twórca słynnego poloneza »Pożegnanie ojczyzny« oraz jeden z przywódców Insurekcji Kościuszkowskiej na Litwie” — pisze Jerzy Surwiło.
Czytaj więcej: Książę Michał Kleofas Ogiński — wybitna postać końca XVIII i początku XIX wieku (1)
Czytaj więcej: Książę Michał Kleofas Ogiński — wybitna postać końca XVIII i początku XIX wieku (2)
Odlewnia pocisków
W 1794 r. pałac z rozkazu cara uległ konfiskacie za to, że odlewano tam pociski. Dawną rezydencję Słuszków zamieniono w zwykły dom mieszkalny. Na jej terenie założono tartak, browar i gorzelnię. W czasie powstania listopadowego pałac ponownie służył celom wojskowym — rozmieszczono tam koszary, szpitale, magazyny amunicji. Po upadku powstania rząd carski przebudował budynek i urządził tam więzienie etapowe dla katorżników wysyłanych na Syberię. W okresie międzywojennym zamierzano otworzyć tu muzeum pamięci Marszałka Józefa Piłsudskiego. Jesienią 1939 r. w dawnym pałacu stacjonowała jednostka wojska litewskiego, dożywiano głodujących mieszkańców Antokola. W czasie wojny Niemcy zorganizowali tu przejściowy obóz dla jeńców wojennych. W 1944 r. więziono tu mieszkańców Litwy, którzy mieli zostać deportowani. Obecnie z budynków korzysta Litewska Akademia Muzyki i Teatru.
Dawny wystrój wnętrz nie zachował się. Dziś trudno uwierzyć, że wokół pałacu były kiedyś obszerne, zaplanowane geometrycznie w stylu włoskim ogrody z egzotyczną roślinnością, sadzawki i fontanny…
Dom magistracki
W pobliżu pałacu Słuszków, przy ul. Tadeusza Kościuszki 28, mieści się nuncjatura papieska. Gmach został wybudowany w latach 30-tych XX w. jako dom magistracki z klubem dla pracowników magistratu wileńskiego. Były tu korty tenisowe, przystań z kajakami, sala balowa, odbywały się przyjęcia, koncerty. Po wojnie mieściła się tu siedziba Związku Plastyków Litwy. W czasie pielgrzymki mieszkał tu papież Jan Paweł II.
W XIX w. od tego miejsca do pałacyku Platerów (nr 36) rozpościerał się ogród Chiny z modną wówczas podmiejską restauracją Bohla. Nazwa prawdopodobnie powstała od pokoi pałacyku Platerów zdobionych płóciennymi tapetami w stylu chińskim.
| Fot. Marian Paluszkiewicz
Rezydencja Orłowskich
Za nuncjaturą, w budynku nr 30, przed II wojną światową mieszkali Zenon i Olga Orłowscy. Pałacyk w stylu neorenesansowym wzniesiono w 1888 r. według projektu Juliana Januszewskiego. Fronton budowli zdobią rzeźby symbole „Żniwo” i „Połów”. Zenon Orłowski był profesorem i dziekanem Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Stefana Batorego, kierownikiem uniwersyteckiej Kliniki Chorób Wewnętrznych znajdującej się w szpitalu św. Jakuba. Syn Zenona, Zbigniew Orłowski, był żołnierzem AK, uczestnikiem operacji „Ostra Brama” w 1944 r., więźniem Kaługi. Po wojnie Orłowscy zamieszkali w Łodzi. Obecnie mieści się tu Departament Mniejszości Narodowych i Wychodźstwa przy Rządzie RL.
| Fot. Marian Paluszkiewicz
Pałac Platerów
Kolejny antokolski pałac, dziś znany jako pałac Platerów, znajduje się przy rondzie u wylotu ul. Tadeusza Kościuszki. W XVII w. stał tu drewniany, ale reprezentacyjny dom należący do rodziny Paców. Hetman Mikołaj Kazimierz Pac podarował budynek kanonikom luterańskim, a ci zamieszkali tu zanim powstał klasztor luterański przy kościele św. Piotra i Pawła. Budynek zmieniał swoich właścicieli. W latach 1701-1708 przypadł Brzostowskim, później Platerom. Oni to w miejscu drewnianego domu wznieśli murowany pałacyk, przebudowany w 1826 r. przez rosyjskiego architekta Stasowa.
— W czasie drugiej wojny światowej był tu sztab niemieckiego komendanta Wilna, potem NKWD i sztabu dowódcy 3 Frontu Białoruskiego generała Czerniachowskiego. 17 lipca 1944 r., cztery dni po wyzwoleniu Wilna przez żołnierzy Armii Krajowej i żołnierzy 3 Frontu Białoruskiego od Niemców, zaproszono tu na rozmowy komendanta AK Okręgu Wileńskiego, pułkownika Aleksandra Krzyżanowskiego, pseudonim „Wilk”. Miał on przedstawić przyszły projekt powstania oddziału AK, który miał walczyć u boku Armii Radzieckiej. Po wejściu do pałacyku Krzyżanowski został podstępnie rozbrojony i aresztowany. Później był wywieziony do Moskwy, trzy lata przetrzymywany w obozie w Diagiliewie — opowiada historyk Paweł Giedroyć.
W czasach sowieckich w dawnym pałacyku Platerów mieściło się Litewskie Towarzystwo Przyjaźni i Współpracy z Zagranicą, przy którym funkcjonował Oddział Towarzystwa Przyjaźni Radziecko-Polskiej. Towarzystwo było jedną z placówek KGB. Obecnie pałacyk jest siedzibą ambasady Danii.
Tu kończy się ulica Tadeusza Kościuszki. Dopiero w okresie międzywojennym tej części ulicy Antokolskiej, z powodu tego, że w położonym tu pałacu Słuszków funkcjonowała siedziba uczestników Insurekcji Kościuszkowskiej, nadano imię jej przywódcy. Dalej, za mostem Żyrmuńskim, biegnie ulica Antokolska, a przy niej kolejne pałace.
Czytaj więcej: Rocznica urodzin Aleksandra Krzyżanowskiego ps. Wilk