W trakcie prowadzonych rozmów koalicyjnych pomiędzy Litewskim Związkiem Chłopów i Zielonych (LVŽS) a Partią Socjaldemokratyczną, ugrupowanie kierowane przez Aurelijusa Verygę przedstawiło 41-punktową listę żądań politycznych. Dokument ten, choć nie został oficjalnie opublikowany, został ujawniony opinii publicznej i wywołał szeroką debatę. Lista obejmuje szerokie spektrum propozycji – od kwestii podatkowych i gospodarczych, przez politykę społeczną, aż po zagadnienia światopoglądowe. Na końcu listy znalazły się także kwestie określone jako „wartościowe”, w tym sprzeciw wobec stosowania znaków diakrytycznych w dokumentach urzędowych (uzasadniając go potrzebą ochrony języka litewskiego). Z perspektywy ochrony praw człowieka i praw mniejszości narodowych, właśnie ten postulat budzi szczególne zaniepokojenie.Należy podkreślić, że w kontekście funkcjonowania w litewskim życiu politycznym przedstawicieli mniejszości polskiej, kwestia oryginalnej pisowni imion i nazwisk ma charakter nie tylko symboliczny, ale także fundamentalny z punktu widzenia standardów prawnych obowiązujących w Republice Litewskiej oraz zobowiązań międzynarodowych tego państwa.
Prawo do używania imienia i nazwiska w oryginalnej formie zostało jednoznacznie uregulowane zarówno na płaszczyźnie międzynarodowej, jak i w ramach zobowiązań dwustronnych Republiki Litewskiej:
- Prawo międzynarodowe i orzecznictwo ETPC
System ochrony praw człowieka Rady Europy, w tym Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, gwarantuje w art. 8 prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. Europejski Trybunał Praw Człowieka w swoim utrwalonym orzecznictwie konsekwentnie podkreśla, że prawo to obejmuje elementy tożsamości jednostki, w tym imię i nazwisko. Państwa-strony Konwencji mają nie tylko obowiązek powstrzymywania się od ingerencji, lecz także obowiązek podejmowania działań pozytywnych w celu zapewnienia skutecznej realizacji tego prawa.
- Ramowa Konwencja Rady Europy o ochronie mniejszości narodowych
Konwencja nakłada na państwa-strony obowiązek podejmowania działań legislacyjnych, administracyjnych i edukacyjnych w celu skutecznej ochrony praw mniejszości narodowych, w tym zapewnienia możliwości posługiwania się własnym językiem i zachowania elementów tożsamości kulturowej, takich jak imię i nazwisko. W opinii z 2025 r. Komitet Doradczy Konwencji stwierdził, że obowiązująca od 2022 r. Ustawa o pisowni imion i nazwisk w dokumentach nie rozwiązuje problemu stosowania nielitewskich znaków diakrytycznych. Podkreślono jednoznacznie konieczność stworzenia przepisów prawnych umożliwiających wierne zapisywanie imion i nazwisk w ich oryginalnej formie, z pełnym poszanowaniem różnorodności językowej i tożsamości mniejszości narodowych. Komitet Doradczy wskazał także na potrzebę zapewnienia skutecznych mechanizmów ochrony tego prawa w praktyce administracyjnej, aby państwa-strony Konwencji mogły w pełni realizować swoje zobowiązania (pełną treść opinii można przeczytać tutaj).
- Zobowiązania dwustronne
Traktat między Republiką Litewską a Rzecząpospolitą Polską o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy z 1994 r. nakłada obowiązek stworzenia warunków umożliwiających członkom mniejszości narodowych używanie imion i nazwisk zgodnie z brzmieniem ich języka ojczystego. W świetle utrwalonych standardów ochrony praw człowieka powinność ta obejmuje także prawo do zachowania oryginalnej pisowni. Ograniczenie tego prawa pozostawałoby w sprzeczności z zobowiązaniami traktatowymi i podważałoby zaufanie do deklarowanej przez Litwę polityki poszanowania praw mniejszości.
Również inne akty prawa międzynarodowego – takie jak Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych (art. 17 i 27) czy Deklaracja UNESCO w sprawie różnorodności kulturowej – podkreślają znaczenie ochrony tożsamości kulturowej, językowej i narodowej. Tożsamość ta w sposób oczywisty obejmuje także prawo do zachowania oryginalnej pisowni imion i nazwisk.
Stanowisko Europejskiej Fundacji Praw Człowieka
Europejska Fundacja Praw Człowieka z głębokim zaniepokojeniem przyjęła informację o pojawieniu się postulatu zakazu stosowania znaków diakrytycznych w pisowni imion i nazwisk w trakcie rozmów nad zawiązaniem nowej koalicji rządzącej w RL. Prawo do zachowania imienia i nazwiska w oryginalnej formie, wraz z należnymi znakami diakrytycznymi, nie jest jedynie kwestią techniczno-językową, lecz fundamentalnym elementem tożsamości jednostki oraz praw mniejszości narodowych. Republika Litewska, jako członek Rady Europy i strona licznych traktatów międzynarodowych, zobowiązana jest do zapewnienia skutecznych mechanizmów ochrony tego prawa. Postulat ograniczenia stosowania znaków diakrytycznych stoi w sprzeczności z tymi zobowiązaniami i nie powinien znaleźć odzwierciedlenia w procesie legislacyjnym.
Imię i nazwisko stanowią fundamentalny element tożsamości jednostki, a prawo do ich zachowania w oryginalnej formie jest integralnym aspektem ochrony życia prywatnego i rodzinnego. Analiza międzynarodowych standardów wskazuje jednoznacznie, że państwa-strony Konwencji mają obowiązek podejmowania działań pozytywnych w celu zapewnienia skutecznej ochrony tego prawa, w tym poprzez umożliwienie wiernego zapisu imion i nazwisk z należnymi znakami diakrytycznymi. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wielokrotnie podkreślało, że poszanowanie życia prywatnego i rodzinnego obejmuje obowiązek państw zapewnienia jednostkom realnej możliwości korzystania z pełni tego prawa, w tym ochrony elementów kulturowych i językowych, które determinują tożsamość.
Europejska Fundacja Praw Człowieka apeluje o zapewnienie w Sejmie Republiki Litewskiej możliwości merytorycznej dyskusji nad zagadnieniem stosowania znaków diakrytycznych w pisowni imion i nazwisk oraz o przyjęcie rozwiązań legislacyjnych zgodnych z międzynarodowymi standardami ochrony praw człowieka i mniejszości narodowych. Fundacja podkreśla, że prawo do zachowania tożsamości językowej i kulturowej jest nieodłącznym elementem demokratycznego państwa prawa, a jego respektowanie stanowi nie tylko obowiązek państwa, lecz również wyraz poszanowania fundamentalnych wartości społeczeństwa wielokulturowego.
W związku z powyższym w dniu 22 sierpnia 2025 r. Fundacja skierowała do Posłów na Sejm Republiki Litewskiej oficjalny apel, w którym wyraziła sprzeciw wobec planów ograniczenia prawa do oryginalnej pisowni imion i nazwisk oraz wezwała do zapewnienia otwartej, merytorycznej debaty parlamentarnej w tej sprawie. Podkreśliliśmy, że rezygnacja z rozwiązania problemu stosowania znaków diakrytycznych oznaczałaby nie tylko ograniczenie praw mniejszości, lecz także brak poszanowania uzasadnionych oczekiwań społecznych wynikających z wcześniejszych deklaracji politycznych (z pełną treścią dokumentu można zapoznać się poniżej:)
Europejska Fundacja Praw Człowieka będzie kontynuować działania na rzecz poszanowania praw mniejszości narodowych i monitorować przebieg dalszych prac politycznych oraz legislacyjnych w tej sprawie.
Czytaj więcej: 10-lecie Europejskiej Fundacji Praw Człowieka — wielkie podsumowanie skutecznej walki
EFHR