W miejscu nieistniejącej synagogi powstanie przestrzeń publiczna

„Decyzja o rozbiórce budynku dawnego przedszkola została podjęta w celu ukazania oraz zachowania ważnego historycznie i kulturowo obszaru – zespołu Wielkiej Synagogi i Mykwy (żydowskiej łaźni rytualnej), wpisanego do rejestru dóbr kultury i uznanego za obiekt dziedzictwa kulturowego o znaczeniu narodowym” – poinformował stołeczny samorząd. Od 2018 r. przedszkole było nieczynne, pomieszczenia były wynajmowane.

Działka przeznaczona na cele publiczne

Badania archeologiczne na tym terenie rozpoczęły się w 2011 r. Natrafiono m.in. na fundamenty oraz piwnice Wielkiej Synagogi Wileńskiej i Mykwy – są one objęte ochroną państwa. Teren ten podlega szczególnym zasadom i procedurom związanym z ochroną jego wartości naukowych i historycznych.

W 2020 r. rząd przekazał budynki Wielkiej Synagogi Wileńskiej i Mykwy Fundacji Dobrej Woli („Geros valios fondas”) jako rekompensatę za nieruchomości należące do żydowskich wspólnot religijnych. Zgodnie z decyzją stołecznego samorządu działka przy ul. Żydowskiej 5 będzie przeznaczona na cele publiczne dopiero po wyburzeniu budynku przedszkola oraz zakończeniu badań archeologicznych.

O przeznaczeniu tego miejsca zadecyduje wspólnota żydowska w porozumieniu z władzami stołecznymi. – Nie ma sensu budowanie w tym miejscu nowej synagogi. W Wilnie mieszka niewielu Żydów. Mamy jedną czynną synagogę i wystarczy. Chcemy, by ta dzielnica odżyła i stała się miejscem edukacji oraz pamięci, żeby powstało tu muzeum i park dla wszystkich – mówi Faina Kukliansky, przewodnicząca Litewskiej Wspólnoty Żydów.

Wielka Synagoga

Na początku XX w. w Wilnie istniało ponad 100 żydowskich domów modlitwy, ale tylko dwa z nich posiadały status synagogi: czynna do dziś synagoga chóralna Taharat Ha-Kodes przy ul. Zawalnej (Pylimo) oraz nieistniejąca obecnie Wielka Synagoga przy ul. Żydowskiej. Szacuje się, że pierwszą drewnianą synagogę wzniesiono w tym miejscu w 1573 r.

Ten zakątek Wilna niezwykle obrazowo opisał w swojej książce „Wilno. Przewodnik krajoznawczy” (1937) Juliusz Kłos: „Dzielnica żydowska, tzw. ghetto, mieści się między ulicami Wielką, Niemiecką i Dominikańską. Zabudowana jest staremi, ciasnemi i ciemnemi domami z wieków minionych, połączonemi przez niezliczone przejścia w jeden niesłychanie skomplikowany labirynt, posiada plątaninę nieregularnych wąskich uliczek, poprzecinanych w wielu miejscach przerzuconemi przez nie arkadami. (…) Na ogół domy w dzielnicy żydowskiej, przebudowane po pożarach z I połowie XVIII w. z utylitarną bezwzględnością, zatraciły cechy stylowe poprzednich epok, które jednak rozpoznać można w niejednym ocalałym dotąd fragmencie (…). Punkt centralny całej tej zamkniętej w sobie dzielnicy stanowi dziedziniec szkolny (Szul-hejf) przy ul. Żydowskiej. Znajduje się tam kompleks budynków z różnych czasów, wśród których wznosi się główna synagoga. Stara bożnica murowana (później przebudowana) ma pochodzić według tradycji z roku Szeleg, tj. 1572/1573 r. Przywilej królewski na »zmurowanie Bożnicy na ulicy Żydowskiej w Wilnie, którejby wierzch nie przewyższał kamienic i któraby do kościołów katolickich i cerkwi żadnego podobieństwa nie miała« pochodzi z roku 1630”.

Tak opisuje jej wygląd profesor USB: „Do wnętrza synagogi, położonego znacznie niżej poziomu ulicy (gdyż sama synagoga nie mogła przewyższać sąsiednich budynków), schodzi się po kilkunastu stopniach przez wielkie, okute drzwi, posiadających oryginalne urządzenie do zatarasowywania ich od wewnątrz za pomocą ruchomej poręczy schodów. Między kolumnami wznosi się tzw. bima, czyli mównica, z której rabin odczytuje ustępy z ksiąg świętych, w kształcie baldachimu na słupkach, skomponowanego bardzo ciekawie i bogato w stylu rokokowym, swoiście interpretowanym. W tym samym charakterze wykonany jest ołtarz, tzw. uren-kodesz, mieszczący zwoje tory, tj. dziesięciorga przykazań, bogato i jaskrawie polichromowany. Wnętrze zdobiły dawniej świeczniki mosiężne z XVII i XVIII w., lecz zostały wywiezione do Rosji podczas ewakuacji 1915 r. Od zewnątrz bożnica jest pozasłaniana różnemi szpetnemi dobudówkami z końca XIX w., ponad któremi wznosi się ledwo widoczny z ciasnej uliczki ciekawy szczyt z bogatą galerją drewnianą w stylu klasycyzmu z początku XIX w., również polichromowany. Reszta zabudowań bożnicy pochodzi z drugiej połowy XVIII w. (po pożarach w 1748 i 1749 r.) i nie posiada żadnej wartości artystycznej”.

W pierwszej połowie XVII w. Wielką Synagogę przebudowano w stylu renesansowym. W XVIII w. po pożarach, które nawiedziły Wilno, świątynię restaurował wybitny architekt Jan Krzysztof Glaubitz, który nadał budowli styl późnego baroku.

Synagoga była nie tylko ważnym punktem religijnym, lecz także kulturalnym i społecznym. Otaczało ją 12 domów modlitewnych, na dziedzińcu mieściły się: biblioteka, łaźnie, studnia oraz publiczne toalety – jedne z pierwszych w Wilnie. W mieszczących się przy świątyni masarniach handlowano koszernym mięsem.

Zabytki zniszczone przez władze sowieckie

Podczas II wojny światowej synagoga była częściowa zniszczona i decyzją władz sowieckich wyburzona w latach 1955–1957. W 1964 r. wybudowano tu przedszkole.

– Działania wojenne w Wilnie w lipcu 1944 r. spowodowały ogromne zniszczenia. Podczas walk o Wilno zniszczono ponad 30 proc. budynków, zwłaszcza w śródmieściu, w okolicach obecnej alei Giedymina, jak też przy ulicy Niemieckiej i w dzielnicy żydowskiej – opowiada historyk Paweł Giedroyć.

W 1948 r. Rada Ministrów ZSRS przyjęła uchwałę „O odbudowie stolicy Litewskiej SRS – Wilna”. W zamyśle miało to być miasto sowieckie, socjalistyczne, planowano wyburzyć stare dzielnice i wybudować całkiem nowe, a tym samym pozbawić na zawsze Wilno unikatowego charakteru.

Sowieccy urzędnicy zamierzali zupełnie przebudować Wilno i przez całe Stare Miasto przeprowadzić szeroką magistralę od dworca kolejowego do Zielonego Mostu i po kolei wyburzyć Ostrą Bramę, kościół św. Teresy oraz kościół św. Katarzyny… Byli nawet sprowadzeni jeńcy niemieccy do demontażu kaplicy w Ostrej Bramie.

W społeczności litewskiej narosło oburzenie oraz protesty wśród inteligencji litewskiej, z zagranicy dały się słyszeć głosy emigracji litewskiej. Mimo protestów wyburzono m.in. starą synagogę oraz połowę ul. Niemieckiej, wysadzono w powietrze Trzy Krzyże, zniszczono posągi z portyku katedry i świątyni kalwińskiej przy ul. Zawalnej.

Artykuł opublikowany w wydaniu magazynowym dziennika „Kurier Wileński” Nr 36 (101) 06-12/09/2025