Do ostatecznego upadku systemu komunistycznego w 1989 r. polityka względem mniejszości narodowych była całkowicie zależna od aktualnych postaw ideologicznych partii wiodącej. Jednakże wspomniany okres przydał znaczne uprawnienia tymże społecznościom.
Pomimo sowieckiej interwencji w sierpniu 1968 r. udało się przeprowadzić kilka istotnych reform ustrojowych, w tym najważniejszą w postaci uchwalenia nowej konstytucji. Ustanowiła ona federację dwóch równoprawnych podmiotów — Czech i Słowacji — jako państw narodowych i suwerennych, dobrowolnie tworzących związek, który mógł być w każdej chwili rozwiązany. Wprowadzono również sztywny parytet narodowościowy, mający dać wyraz pełni równości dwóch największych narodów zamieszkujących Czechosłowację. Zapewniono także procedury uniemożliwiające majoryzację słabszego podmiotu słowackiego przez Czechów. Jednym z takich zabezpieczeń był sam proces legislacyjny, który dla uchwalenia ustawy wymagał zgody obu krajowych Izb Ludu (słowackiej i czeskiej) oraz Izby Narodów, w której zasiadało po 75 przedstawicieli obu republik. W niedemokratycznym systemie ciężko jednak było zrealizować tak odważne, wolnościowe zamierzenia. Dlatego też większość postanowień pozostała fikcją, a szeregu takich jak ustanowienie Sądu Konstytucyjnego nie zrealizowano aż do momentu upadku systemu komunistycznego nad Wełtawą. Należy jednak zaznaczyć, że specyficzny, dualistyczny charakter federacji jest nader rzadko spotykany (w Europie w ostatnim czasie tylko na przykładzie Federacji Serbii i Czarnogóry istniejącej w latach 2004-2006).
Aktywne uczestnictwo i entuzjazm poszczególnych mniejszości w wydarzeniach wspomnianej już „Praskiej Wiosny” spowodowało, że uzyskały one przyzwolenie na dla tworzenia organizacji, które mogły działać w życiu politycznym, kulturalnym, gospodarczym. Ich publiczna działalność mogła być czyniona w duchu narodowym w ramach walki o prawa i rzeczy, które ich dotyczą. Wyrazem docenienia roli mniejszości narodowych zamieszkałych na obszarze republiki było uchwalenie dnia 27 października 1968 r. ustawy konstytucyjnej o położeniu mniejszości narodowych. Gwarantowała ona przede wszystkim prawo do swobodnego samookreślenia się względem przynależności narodowej i zakazywała stosowania jakichkolwiek form zmierzających do wynarodowienia. Należy zaznaczyć, że w przeciwieństwie do poprzedniej ustawy zasadniczej ochroną objęci zostali także Niemcy. Jednakże, co było przedmiotem znacznej krytyki czynionej aż do 1990 r., nie odnosiła się ona do pozostałych narodowości. Mimo tego, żadna z proponowanych zmian konstytucji mających miejsce przed „Aksamitną Rewolucją” z listopada 1989 r. nie miała na celu chęci uregulowania tej kwestii. Dodajmy także, że wszelkie prawa były gwarantowane tylko (mimo federalizacji kraju) przez ustawodawstwo szczebla centralnego. Wiązało się to z faktem nie ustanowienia oddzielnych konstytucji dla jego dwóch części składowych, jakimi były Czechy i Słowacja z obawy władzy komunistycznej przed możliwością choć częściową usamodzielnienia się ich względem władz centralnych partii komunistycznej.
Waga wspomnianej ustawy konstytucyjnej była niepomierna. Pomimo trwania systemu realnego socjalizmu, władze federacyjnego czesko-słowackiego państwa zdecydowały się nadać szereg, bardzo rozległych praw czterem największym mniejszościowym grupom narodowościowym państwa. W artykule drugim ustawy gwarantowano im prawo posiadania przedstawicieli w organach wybieralnych władzy (przy czym w ramach panującego wtenczas niedemokratycznego reżimu stanowił on niestety raczej fikcję). Z kolei artykuł trzeci nadawał tymże narodowościom szereg praw jak choćby prawo do edukacji w języku macierzystym, własną prasę, posługiwanie się danym językiem w kontaktach w urzędach, czy też prawo do rozwoju kulturalnych instytucji poszczególnych mniejszości narodowych.
Przemiany lat 1989-1992 z racji dość krótkiego okresu nie spowodowały znaczących uregulowań faktyczny dla sytuacji prawnej mniejszości. Spis poczyniony w 1991 r. wykazał jednakże istnienie aż blisko 1,5-milionowej ludności morawskiej, która jednakże po dziś dzień nie jest za takową prawnie uznawana przez rząd w Pradze. Ponadto wcześniejsza krytyka ustawy konstytucyjnej z 1968 r. doprowadziła do uchylenia jej postanowień i zastąpienia ich ustanowioną dnia 9 stycznia 1991 r. nową ustawą konstytucyjną nazwaną Kartą Podstawowych Praw i Wolności, której przepisy dotyczące praw mniejszości narodowych i etnicznych zostały jednako zastosowane w ustawodawstwie nowo powstałych w 1993 r. Republiki Czeskiej oraz Republiki Słowackiej.
Szybki rozpad federacji nie sprzyjał ustanowieniu właściwej polityki względem mniejszości. Wszelkie projekty poczynione w tej kwestii nie zyskały wzajemnej czeskiej i słowackiej akceptacji. Powodem tego był przede wszystkim spór dotyczący podziału kompetencji względem władz krajowych i federalnych. Jednakże, co należy podkreślić i w pełni docenić, po raz pierwszy w prawodawstwie czechosłowackim ochroną konstytucyjną zostały objęte także mniejszości etniczne zamieszkałe na terytorium republiki.
Rozpad Czechosłowacji w 1993 r. spowodował, że ludność słowacka stała się nagle w samych Czechach grupą mniejszościową, na równi z Polakami, czy Niemcami. Natomiast Czesi u swojej sąsiadki znaleźli się w podobnej sytuacji, co chociażby Węgrzy czy Rusini. Jednakże temat współczesnego uregulowania prawnego względem mniejszości narodowych w tych młodych republikach omówię już przy okazji kolejnych artykułów.
Krystian Żelazny
Odc. ost.