Bolesław Bałzukiewicz, autor wileńskich pomników

Bolesław Bałzukiewicz (1879–1935) urodził się i zmarł w Wilnie. Jego ojciec Wincenty był snycerzem wykonującym figury sakralne dla kościołów w Wilnie, Kownie i innych miastach. Brat Józef, artysta malarz, zostawił widoki Wilna, brał udział w wystawach sztuki.

Bolesław Bałzukiewicz studiował w Krakowie i w Paryżu. W Paryżu pomagał też Antoniemu Wiwulskiemu przy wykończaniu i odlewaniu pomnika Grunwaldzkiego dla Krakowa.

Od 1919 r. do śmierci był profesorem Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego, kierownikiem Katedry Rzeźby. Jest autorem pomników Stanisława Moniuszki przy kościele św. Katarzyny oraz Józefa Montwiłła na skwerku przy kościele Franciszkańskim.

Bałzukiewicz wykonał popiersie Juliusza Słowackiego ustawione na ścianie domu, w którym mieszkał poeta, nagrobek Joachima Lelewela na Rossie oraz rzeźbę św. Jacka w kapliczce na Pohulance (obecnie zbieg ulic Jovaro i S. Konarskio). Stworzył też wiele rzeźb alegorycznych, jak „Emigranci”, „Sieroty”, „Wojna”, oraz medaliony. Niektóre jego dzieła znajdują się w zbiorach Litewskiego Narodowego Muzeum Sztuki.

Mało znana rzeźba Elektry

W 1894 r. Bolesław Bałzukiewicz wstąpił do Państwowej Szkoły Rysunkowej w Wilnie oraz szkoły rzemiosł. Następnie studiował w Krakowie i w École des Beaux-Arts w Paryżu. Po powrocie do Wilna w latach 1904–1907 wykonał wiele prac, a wśród nich największą – na zamówienie Józefa Montwiłła stworzył posąg zdobiący szczyt pierwszej wileńskiej elektrowni. Centralna Elektrownia Wileńska działała w latach 1903–1998.

– Początkowo zamierzano wybudować ją w parku Sereikiskim, w pobliżu Ogrodu Bernardyńskiego, ale później miejsce budowy przeniesiono na prawy brzeg Wilii, na ulicę Petrozavodskaja, obecnie Rinktinės. W 1900 r. powołano komisję ds. budowy na czele z Józefem Montwiłłem, który pełnił wówczas funkcję przewodniczącego zarządu miasta. W 1906 r. na budynku administracyjnym elektrowni ustawiono rzeźbę „Elektra” dłuta Bolesława Bałzukiewicza. Był to posąg kobiety z wiankiem laurowym na głowie, w prawej ręce trzymającej lampę z żarówką elektryczną; podniesiona do góry lewa ręka symbolizowała początek nowej ery prądu. U stóp znajdował się mężczyzna, który oślepiony światłem elektrycznym lewą ręką przykrywał oczy, prawą zaś odrzucał wygasającą pochodnię. W 1957 r. rzeźba została zburzona – opowiada historyk Paweł Giedroyć.

W 1994 r. na podstawie przedwojennych zdjęć dzieło polskiego artysty odtworzył litewski rzeźbiarz Petras Mazūras.

Po wykonaniu rzeźby „Elektra” Bałzukiewicz przez pewien czas pracował w Petersburgu. Po zrealizowaniu tam kilku zamówień wyjechał do Paryża, gdzie z Antonim Wiwulskim pracował nad pomnikiem Grunwaldzkim. W 1919 r. wrócił do Wilna, gdzie został profesorem rzeźby w USB.

W międzyczasie w Wilnie umarł Józef Bałzukiewicz (1867–1915) – brat artysty. Został pochowany na Rossie, na tzw. górce literackiej. „Za grobem Čiurlionisa wznosi się skromna betonowa stela z krzyżem i brązowym portretem, na grobie Józefa Bałzukiewicza. Kształcił się w miejskiej szkole rysunku w Wilnie oraz studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. W Wilnie był kierownikiem szkoły dla rzemieślników im. Józefa Montwiłła oraz członkiem Zarządu Wileńskiego Towarzystwa Artystycznego. Namalował wiele obrazów dla kościołów wiejskich i kościoła św. Rafała w Wilnie, gdzie też odrestaurował obraz Czechowicza” – pisze w książce „Cmentarz Na Rossie w Wilnie” prof. Edmund Małachowicz.

Umieszczony na nagrobku medalion z brązu z podobizną brata wykonał Bolesław Bałzukiewicz.

Nagrobek w ruinie

Bolesław Bałzukiewicz zmarł 12 lutego 1935 r. Nagła śmierć, prawdopodobnie przez zawał serca, nastąpiła dzień po 56. urodzinach artysty. Spoczął na Rossie obok grobu matki, nieopodal miejsca pochówku Onufrego Pietraszkiewicza. Początkowo nagrobek był w formie drewnianego krzyża z krucyfiksem i blaszaną tabliczką. Z czasem krzyż spróchniał, zaś grób autora wielu wileńskich pomników powoli niszczał.

„Niedaleko grobów Pietraszkiewiczów, tuż przy zakręcie alei znajduje się skromna, obrzeżona mogiłka Bolesława Bałzukiewicza, usytuowana obok żeliwnego zniszczonego nagrobka matki artysty, Eleonory Bałzukiewicz (zm. 1899), razi swą prostotą i ubóstwem” – czytamy w wydanej w 1993 r. książce prof. Edmunda Małachowicza.

„W 115. rocznicę urodzin Bolesława Bałzukiewicza, w 1994 r., Społeczny Komitet Opieki nad Starą Rossą zajął się godniejszym uporządkowaniem miejsca wiecznego spoczynku rzeźbiarza. Projekt pomnika gratisowo opracował architekt, prof. Eduardas Budreika (1918–2007). Do współpracy zaprosił swego kolegę Leonasa Žuklysa, który wykonał za symboliczną cenę medalion z portretem rzeźbiarza. Pani Donata Nowak, prezes wrocławskiej Fundacji im. Adama Mickiewicza, przeznaczyła 1000 dolarów na urzeczywistnienie tego projektu” – czytamy na stronie internetowej SKOnSR.

– Niedługo z pomnika nagrobnego Bolesława Bałzukiewicza skradziono brązową płaskorzeźbę, a rok później zastąpiono ją gipsowym odlewem. Zresztą ten sam los spotkał brązowy medalion umieszczony na grobie Józefa Bałzukiewicza, a wykonany przez jego brata Bolesława – opowiada Dariusz Lewicki, członek SKOnSR, autor wielu publikacji poświęconych wileńskiej Rossie.

Pan Dariusz odnalazł w archiwach nekrolog zasłużonego wilnianina. – Nekrolog był opublikowany na pierwszej stronie w nrze 44 „Kuriera Wileńskiego” – mówi nam.

„Bolesław Bałzukiewicz – artysta-rzeźbiarz, profesor rzeźby Wydziału Sztuk Pięknych USB, urodzony 12 lutego 1879 r., zmarł nagle 13 lutego 1935 r. Eksportacja z domu żałoby przy ul. Kalwaryjskiej 77 do Kościoła św. Jana odbędzie się w piątek 15 bm. o godz. 17. Nabożeństwo żałobne odprawione zostanie w kościele św. Jana w sobotę 16 bm. o godz. 10, poczem nastąpi odprowadzenie zwłok na cmentarz Rossa. O tych żałobnych obrzędach zawiadamia Rektor i Senat Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie” – pisał „Kurier Wileński” w 1935 r.

Czytaj więcej: Wędrówki ulicami wileńskimi: śladami słynnego Lelewela

Artykuł opublikowany w wydaniu magazynowym „Kuriera Wileńskiego” Nr 8 (22) 22-28/02/2025