Pierścień tatarskich wsi wokół Wilna

Ziemie historycznej Litwy przyjmowały fale migracji spowodowanej klęskami naturalnymi na terenach zajmowanych przez ordy tatarskie. W latach 30. XV w. emigracja tatarska przeżywała swoje apogeum. Tatarzy osiedlani byli w okolicach Trok, Wilna, Kowna, Lidy, Krewy, Nowogródka i Grodna. Osadnictwo zwiększali tatarscy jeńcy wojenni, którzy przez kolejnych władców osadzani byli we wsiach tatarskich na Litwie. W nagrodę za służbę wojskową Tatarzy uzyskali nadania ziemi.

W okresie międzywojennym głównymi skupiskami ludności wyznania muzułmańskiego w okręgu administracyjnym wileńskim były miejscowości: Sorok Tatary i Niemież w powiecie wileńsko-trockim, Dowbuciszki w oszmiańskim i Widze w brasławskim. Istniały w nich meczety, podobnie jak w miejscowościach stanowiących centra gmin muzułmańskich: wileńskich Łukiszkach i Miadziole w powiecie duniłowickim (później postawskim), oraz domy modlitwy w Głębokiem i Dokszycach w powiecie dziśnieńskim).

– Obecnie mamy dwie wsie tatarskie, to Sorok Tatary i Niemież. Wcześniej tatarskich wsi było o wiele więcej. Obronny pierścień wokół Wilna składał się z wsi tatarskich: Sorok Tatary, Kazaklary, Niemież, Kałnalary, Meraszlany, Melachowce, Ludwinowo, Afindziewicze, Kajszałakiai, do tatarskich wiosek możemy też zaliczyć tatarskie Łukiszki. Kolonia Tatarów na Łukiszkach było to jedno z ogniw w pasie obronnym tworzonym przez wielkiego księcia Witolda wokoło Wilna, Trok i innych ważnych punktów strategicznych. Dopiero w XVIII wieku tatarskie Łukiszki trafiły w strefę Wilna. Kiedy budowano więzienie na Łukiszkach, tę ziemię wykupiły od Tatarów władze carskie – opowiada „Kurierowi Wileńskiemu“ prezes Litewskiego Związku Wspólnot Tatarskich, prof. dr Adas Jakubauskas.

Czytaj więcej: Tatarzy nigdy nie zapomnieli, kim są

W latach 1559–1567 przedmieście Łukiszki należało do Ismaila i Tahatara Kurmaszewiczów, zaś swą nazwę „Łukiszki” wzięły od ich dziadka Łuki, żyjącego około 1500 r. Później wytyczono tędy ulicę Meczetową i Mahometański Zaułek. W roku 1655, gdy nieprzyjaciel moskiewski opanował Litwę i wśród okrutnej rzezi złupił Wilno, Łukiszki opustoszały. Tatarzy masowo opuścili swe domy i taborami naładowanymi ruchomym dobytkiem przedostali się do Korony lub Kurlandii.

– We wsiach tatarskich najczęściej zamieszkiwali uchodźcy polityczni należący do starszyzny tatarskiej Złotej Ordy i Krymu, przyjmowani szczególnie chętnie przez księcia Witolda i osadzani na ziemi jako ludność zobowiązana do służby wojskowej. W wyniku wypraw Witolda na Krym na Litwie osiedlono wielu Tatarów, sojuszników i jeńców, którzy zamieszkali wokół Wilna. Z tych wszystkich wsi dzisiaj mamy tylko dwie wioski tatarskie. Niestety, przez 600 lat liczba Tatarów bardzo się zmniejszyła – komentuje prof. dr Adas Jakubauskas.

Na południowy zachód od Wilna, na obrzeżach rejonu, leży wieś Sorok Tatary – jedna z najstarszych miejscowości zamieszkiwanych przez Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim. Mieszkano w niej od najstarszych czasów, a świadczą o tym znajdujące się w sąsiedztwie wsi kurhany. To rodzaj pradawnego cmentarza, na którym groby, w kształcie okręgu lub owalu, były usypywane z ziemi i kamieni. W samym centrum tatarskiej wsi znajduje się drewniany dom modlitwy – meczet. Jest to najstarszy, jeden z czterech meczetów muzułmańskich na Litwie.

– Sorok Tatary to najstarsza wioska. Nieraz jest wspominana w Litewskiej Metryce. Z nią są powiązane korzenie historyczne Tatarów na Litwie, dlatego przetrwała do naszych czasów – zaznacza prezes.

W Niemieżu Tatarzy osiedlili się na skutek polityki księcia Witolda, który chciał, by Tatarzy strzegli granicy państwowej, dlatego osiedlał ich na terenach przygranicznych, przy zamkach i miastach. W 1397 r. chan Tochtamysz z rodziną oraz gronem wiernych wojowników przybył na Litwę. Przyjął go Witold i osiedlił nieopodal Wilna, w darze przekazał mu ziemie. Tak powstał Niemież – największe środowisko Tatarów na Litwie.

Dookoła meczetu niemieskiego znajduje się stary cmentarz tatarski, zwany mizar lub zirec. Obecnie w Niemieżu mieszka 120 Tatarów, ciągle są też żywe tradycje tatarskie. 

– Liczba Tatarów w tatarskich wsiach zaczęła zmniejszać się w XVIII wieku. Część ludności wyjeżdżała z kraju, część przenosiła się do miasta, dużo też umarło z powodu chorób. W średniowieczu wioski tatarskie były potrzebne, ponieważ zamieszkiwali je wojownicy – zaznacza prof. dr Adas Jakubauskas.

Wilno było skupiskiem inteligencji, która stanowiła niemal jedną trzecią ogółu tutejszych Tatarów. Największa grupa Tatarów mieszkających na Wileńszczyźnie utrzymywała się z rolnictwa (43 proc.) – część miała własną ziemię, część należała do grona drobnych dzierżawców. W okresie międzywojennym nadal szeroko rozpowszechnione było garbarstwo wśród ludności tatarskiej (utrzymywało się z niego około 20 proc. mieszkańcow).

Czytaj więcej: Tatarzy zaprezentowali się śpiewająco. 10-lecie zespołu Ilsu

Publikacja z cyklu „Litewscy Tatarzy – 700 lat razem”. Projekt jest częściowo finansowany przez departament Mniejszości Narodowych przy Rządzie Republiki Litewskiej.