Pierwsze wzmianki o Tatarach zamieszkałych na Litwie pochodzą z końca XIV w. Dr Jakub Szynkiewicz był jednym z wybitnych przedstawicieli tego narodu.
Wzmianki pojawiają się już w listach wielkiego księcia Litwy Witolda z 1397 r. Wiadomo, że Tatarzy walczyli po stronie wojsk litewskich w bitwie pod Grunwaldem, stanowili też osobistą ochronę księcia. Witold sprowadził Tatarów ze Złotej Ordy na początku XV w. Z biegiem czasu Tatarzy zaczęli przybywać z Krymu, ze stepów nogajskich – opowiada „Kurierowi Wileńskiemu” dr Galina Miškinienė, przedstawicielka społeczności tatarskiej w Radzie Wspólnot w Departamencie Mniejszości Narodowych przy Rządzie RL.
Doktor filozofii i działacz
Dr Jakub Szynkiewicz był pierwszym wielkim muftim Litwy i Polski. W latach 1925–1944 mieszkał i pracował w Wilnie. Urodził się 16 kwietnia 1884 r. w rodzinie rolników, Sulejmana i Fatimy, w Lachowiczach (obecnie miasto na terytorium Białorusi). W 1904 r. ukończył szkołę realną w Mińsku. Później studiował w Instytucie Technologicznym w Sankt Petersburgu. Na uczelni aktywnie działał w kółku polskich studentów muzułmanów.
– W 1910 r. postanowił zmienić kierunek studiów i rozpoczął naukę języków orientalnych na Wydziale Historii i Filologii Uniwersytetu w Sankt Petersburgu. Studiował tu języki: arabski, perski, turecki. Wraz z wybuchem I wojny światowej zmuszony był przerwać studia. Do 1917 r. walczył na froncie. W 1918–1919 wraz z działaczami środowisk tatarskich, polskich i litewskich wziął udział w powstaniu Krymskiej Republiki Ludowej. Republika ta istniała bardzo krótko – opowiada dr Galina Miškinienė.
W 1919 r. Jakub Szynkiewicz wyjechał do Berlina, gdzie na fakultecie filozofii kontynuował przerwane studia. W 1927 r. uzyskał stopień doktora filozofii. Po ukończeniu studiów mieszkał przez pewien czas w Berlinie, pracując jako tłumacz i nauczyciel języków obcych. W grudniu 1925 r. wrócił do Wilna. Na zjeździe przedstawicieli muzułmańskich wspólnot religijnych został wybrany na stanowisko muftiego Litwy i Polski.
Czytaj więcej: Tatarzy zaprezentowali się śpiewająco. 10-lecie zespołu Ilsu
Ratował przed Zagładą
Był osobowością dobrze znaną w świecie muzułmańskim. Słynął jako wielki erudyta, autor licznych publikacji religijnych (m.in. „Historia proroków”, „Tadżwid. Nauka czytania Koranu”, „Wersety z Koranu”) oraz prac naukowych poświęconych działalności polskich i litewskich muzułmanów. Należał do Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego, mówił w 10 językach. Wiele podróżował. Odwiedził Egipt, Turcję, Indie, Jugosławię, Bejrut, Damaszek, Jerozolimę. W 1926 r. uczestniczył w Światowym Kongresie Muzułmańskim w Kairze.
– W lokalnej wspólnocie muzułmańskiej próbował wprowadzić niektóre nowości, które poznawał, podróżując. Nakazy spisał w języku arabskim i tureckim, a wyjaśnienia podał w języku polskim. „Notatki wielkiego muftiego, doktora Jakuba Szynkiewicza” są właśnie tzw. ilmihalem, podstawowymi zasadami islamu, których znajomość każdy muzułmanin potrzebuje w życiu codziennym. Dotychczas nie były nigdzie publikowane, ich właścicielem jest osoba prywatna. Mam nadzieję, że w przyszłości zapiski muftiego ukażą się w druku – zaznacza nasza rozmówczyni.
W 1939 r., po wybuchu II wojny światowej, Jakub Szynkiewicz został obywatelem Republiki Litewskiej, a także muftim litewskich muzułmanów. Próbował zachować zarówno Muftiat, jak i bibliotekę oraz archiwum. Mieszkał w Wilnie. Podczas II wojny światowej muzułmański duchowny ratował przed zagładą wileńskich intelektualistów różnych narodowości, dając im możliwość wyjazdu na Zachód.
– Wileńskim Żydom i Karaimom wydawał dokumenty mające świadczyć o tym, że są wyznawcami religii muzułmańskiej. W ten sposób ratował im życie – podkreśla dr Galina Miškinienė.
Tatarzy opuszczają Litwę
Pierwszą siedzibą wileńskiego Muftiatu była kamienica pod nr. 5 przy ul. Św. Michała (Šv. Mykolo g.). W 1935 r. Muftiat, bibliotekę oraz archiwum przeniesiono na ul. Ostrobramską (Aušros Vartų g.). Czynne były tu do 1944 r.
Muftiat był najwyższym organem muzułmańskich wspólnot religijnych i kulturowych, który koordynował ich działalność. Przed II wojną światową na terenach Rzeczypospolitej Polskiej było 16 takich wspólnot. Mufti był wybierany przez przedstawicieli wspólnot i następnie reprezentował ich interesy.
Warto wspomnieć, że w Wilnie, na Łukiszkach, znajdował się wówczas meczet. Po II wojnie światowej przez pewien czas był nawet czynny. Mimo że budynek nie ucierpiał podczas wojny, w 1968 r. ówczesne władze sowieckie postanowiły go zburzyć. Zlikwidowano także znajdujący się obok cmentarzyk muzułmański. Część nagrobków kamiennych wywieziono, z niektórych zaś poukładano schody na cmentarzu Na Rossie.
Tatarzy na Litwie, Tatarzy w Polsce…
Po wojnie część Tatarów wileńskich wyemigrowała za granicę, część, w 1944 r., w ramach repatriacji wyjechała przez Polskę na Zachód.
Dr Jakub Szynkiewicz wyjechał z Litwy w 1944 r., najpierw do Niemiec, następnie do Egiptu. Do 1952 r. mieszkał w Kairze, później w Stanach Zjednoczonych. Zmarł 1 listopada 1966 r. w stanie Connecticut. Właśnie minęła 55. rocznica jego śmierci.
W 2014 r. na ścianie kamienicy pod nr. 7 przy ul. Ostrobramskiej z inicjatywy Związku Litewskich Gmin Tatarskich odsłonięto litewskojęzyczną tablicę pamiątkową ku czci wielkiego muftiego. Na tablicy jest napis: „Dr Jakubas Šinkevičius, mufti, główny duchowny muzułmański, humanista, który w czasie II wojny światowej ratował ludzi przed nazistowskim ludobójstwem i sowieckimi represjami”.
Czytaj więcej: Litewscy Tatarzy: więcej nas łączy niż dzieli
Publikacja z cyklu „Litewscy Tatarzy – 700 lat razem”. Projekt jest częściowo finansowany przez Departament Mniejszości Narodowych przy Rządzie RL.
Artykuł opublikowany w wydaniu magazynowym „Kuriera Wileńskiego” nr 45(129) 06-12/11/2021