Początki litewskiej państwowości to wciąż wiele tajemnic do odkrycia i wyjaśnienia. Wszystkie informacje o początkach Litwy pochodzą z kronik i roczników niemieckich lub ruskich. Pierwsza wzmianka o Mendogu pochodzi z roku 1219, kiedy władca wraz z 20 książętami litewskimi podpisał umowę pokojową z Księstwem Halicko-Wołyńskim.
Korona i Europa
W latach 40. XIII w. Mendog jawi się już jako samodzielny książę całej Litwy. „Prawie 30 lat dziejów Litwy i biografii Mendoga okrywa mgła tajemnicy. A ważnych wydarzeń nie brakowało. Notka nekrologowa w kilku słowach przedstawia karierę polityczną Mendoga od statusu młodszego brata aż do samowładztwa (wyjątkowo chwalebne określenie): Mendog swoją pozycję osiągnął, mordując i wyganiając braci oraz bratanków. Nie znamy szczegółów, ale za Juliuszem Latkowskim możemy powtórzyć, że Mendog zjednoczył Litwę metodą Merowingów” – pisał w artykule „Tajemniczy Mendog” wybitny litewski historyk Eduardas Gudavičius.
W 1251 r. Mendog przyjmuje chrzest z rąk biskupa chełmińskiego Heidenryka. 17 lipca papież Innocenty IV wydał zgodę na koronację Mendoga. Uroczystość odbyła się dwa lata później. Dokładnej daty nie znamy. Z badań Gudavičiusa wynika, że nastąpiło to 6 lub 13 lipca 1253 r.
– O zachodniej orientacji Litwy świadczą chrzest i koronacja Mendoga. Koronacja w tej kwestii jest najważniejsza. Mendog zrozumiał, że aby wejść jako równy do wspólnoty państw chrześcijańskich potrzebna jest korona. Wówczas koronę mógł przekazać tylko papież lub cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Alternatywa była oczywista, jego syn Wojsiełk przyjął chrzest w obrządku wschodnim. Dzięki Mendogowi Litwa stała się częścią świata zachodniego – mówi „Kurierowi Wileńskiemu” prof. Alfredas Bumblauskas, historyk z Uniwersytetu Wileńskiego.
Koronacja i prawosławie
Korona dotarła na Litwę z Rygi. Miejsce koronacji nie jest znane. – Niestety, nadal nie wiemy, gdzie znajdował się dwór Mendoga. Dla koronacji musiała tam powstać katedra. Z dzisiejszych badań wynika, że Wilno raczej powstało po śmierci Mendoga. Za czasów Mendoga tutaj znajdowała się dolina Świntoroga. To była nekropolia, a nie teren zamieszkany. W pewnym sensie ówczesne Wilno przypominało grecki Olimp, czyli to była święta ziemia nienależąca do nikogo – wyjaśnia nasz rozmówca.
Badacze początku dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego zwracają uwagę, że podstawowy kierunek ekspansji młodego państwa to był wschód. Teoretycznie Litwa mogła przyjąć chrzest prawosławny.
Zdaniem ptof. Bumblauskasa w tamtym czasie wschód nie był atrakcyjny dla wielkich książąt litewskich. Z jednej strony Ruś Kijowska pozostawała pod jarzmem mongolskim. Z drugiej – Bizancjum, którego pozycja, w porównaniu ze Świętym Cesarstwem Rzymskim, była o wiele słabsza. Niemniej prawosławna alternatywa pozostawała aktualna aż do oficjalnego chrztu Litwy w 1387 r., kiedy Litwa połączyła się z Polską w unii personalnej. Chociaż jeszcze matka Jagiełły, Julianna, córka wielkiego księcia Aleksandra twerskiego oraz Anastazji halickiej, namawiała swego syna do przyjęcia chrztu w obrządku wschodnim.
Mogłoby się wydawać, że Litwa, będąc ostatnią pogańską enklawą w Europie, była niezorientowana w sprawach europejskich. Rzeczywistość była bardziej skomplikowana. – Szacuje się, że źródłem wiedzy o Europie dla Mendoga był ksiądz Chrystian. Dzięki niemu władca zrozumiał, jakie są relacje między papieżem a cesarzem. Zrozumiał, czym są zakon krzyżacki, zakon inflancki czy Święte Cesarstwo Rzymskie. Parbus, pierwszy litewski dyplomata, bardzo wszystkich zadziwił na dworze papieskim w Mediolanie. On przedstawił taki program Mendoga, że papież ofiarował koronę nie tylko Mendogowi, ale całej dynastii. Mendog stał się praktycznie bezpośrednim poddanym papieża. Została stworzona samodzielna prowincja kościelna. To świadczy o tym, że Mendog był człowiekiem o szerokich horyzontach – podkreślia w rozmowie z „Kurierem Wileńskim” Alfredas Bumblauskas. Wspomniany ksiądz Chrystian został pierwszym litewskim biskupem. Na Litwie przebywał do roku 1259.
Historia niczym z dramatów Szekspira
Analizując ówczesną sytuację, można założyć, że poprzez koronację pozycja Litwy w Europie była o wiele mocniejsza niż Polski, która wtedy weszła w okres rozbicia dzielnicowego. Ostatnim polskim władcą posiadającym koronę był Bolesław Szczodry, który zmarł w 1082 r.
Niestety, Litwie nie udało się wykorzystać szansy na stanie się pełnoprawnym państwem europejskim. W 1259 r. Litwa została zaatakowana przez armię mongolską. Mniej więcej w tym samym czasie rozpoczęło się powstanie na Żmudzi skierowane przeciwko Krzyżakom. Żmudzinom udało się pokonać rycerstwo w bitwie pod Durben. Nie wiemy dokładnie, czy Mendog wspierał powstańców.
Prof. Bumblauskas nie wyklucza, że król Litwy przyjął wówczas postawę obserwatora. Zwycięstwo nad rycerstwem faktycznie mogło przyczynić się do tego, że powrócił do wiary swoich przodków. W 1263 r. książęta litewscy Dowmunt i Treniota wzniecili bunt przeciwko Mendogowi. Mendog wraz z dwoma synami został zamordowany.
– Trzeba zrozumieć, że państwo litewskie wciąż się kształtowało. Władza Mendoga nie była do końca ugruntowana. Powstała wewnętrzna opozycja, która wznieciła bunt. Taka historia, jaką spotkała Mendoga, w historii Anglii było mnóstwo. O tym pisał Szekspir. Historia Mendoga w dużym stopniu napomina dramaty Szekspira – zauważa Alfredas Bumblauskas.
Mimo że Litwa jeszcze ponad 100 lat zostawała pogańska, to chrzest i koronacja Mendoga nadal odgrywają kluczową rolę w litewskiej historii. – Mendog wyłamał się z tego schematu. Udowodnił, że w trakcie krucjat państwo pogańskie ma prawo podjąć samodzielną decyzję dotyczącą chrztu. Następcy Mendoga, wielcy książęta Witenes, Giedymin czy Olgierd, kontynuowali negocjacje w sprawie chrztu – dodał historyk.
Czytaj więcej: Dzień Koronacji Mendoga z hymnem na 100 grodziskach
Artykuł opublikowany w wydaniu magazynowym „Kuriera Wileńskiego” Nr 26 (76) 06-19/07/2024