Justyna Giedrojć: Na jaki okres przypada epoka baroku w literaturze europejskiej?
Regina Jakubėnas: Początek epoki baroku w literaturze to I połowa XVI wieku, zaś koniec – połowa XVIII w., aczkolwiek w różnych krajach barok kształtował się w nieco różnych okresach. Wczesny barok we Włoszech i Hiszpanii to połowa XVI w., w innych krajach – przełom XVI i XVII w., zaś we Francji w połowie XVII w. barok ustąpił miejsce klasycyzmowi. Właściwie procesy te w literaturze trwały ok. 200 lat, aż do połowy XVIII w., a w Rzeczypospolitej nawet dłużej, co prawda już w nieco zmodyfikowanej postaci.
Czytaj więcej: Odznaczenia dla popularyzatorów języka polskiego na Litwie. Wśród uhonorowanych dziennikarka „Kuriera Wileńskiego”
Czym charakteryzuje się literatura baroku?
Istnieje sporo określeń dotyczących literatury baroku, ale żadne z nich nie jest wyczerpujące. W literaturze baroku występują trzy komponenty: doskonałe panowanie nad formą, sprawianie wrażenia ruchu i zachwyt ornamentyką. Literatura baroku ukształtowała się pod wpływem kultury renesansu, jednak od niego dzieli ją głęboki kryzys spowodowany reformacją.
Literatura baroku jest niezwykle różnorodna i charakteryzuje się dużą liczbą gatunków literackich. W dobie baroku samo pojęcie literatury ulegało zmianom. W poezji kładziono nacisk na różnorodność, przepych, łączenie czynników sprzecznych, posługiwano się kontrastami, paradoksem. Charakteryzowała się ona bogactwem słownictwa i niezwykłością metafor oraz epitetów, skomplikowaną składnią, zawiłym szykiem.
Poezja barokowa powinna była zadziwiać czytelnika, zaskakiwać paradoksami, metaforami, oryginalnymi epitetami. Poezja ukazywała harmonijne oraz sprzeczne związki między różnymi zjawiskami, była ona intelektualna i zmysłowa i poruszała takie tematy jak tajemnica bytu ludzkiego, przemijanie, próbowała odnaleźć miejsce człowieka, ale też opiewała miłość zmysłową, była komplementem, grą i zabawą towarzyską.
Jakie tematy podejmowane były najczęściej przez twórców tej epoki?
Należałoby wspomnieć o trzech nurtach występujących w epoce baroku. Przedstawiciele nurtu metafizycznego skupiali się na kwestiach przemijania (vanitas), istoty bytu ludzkiego, relacji człowieka z Bogiem, roli Stwórcy w życiu ludzkim. Ich poezję cechują niepokój, zwątpienie, próba wyjaśnienia własnych relacji z Bogiem, wywyższenie wiary chrześcijańskiej. Do tego nurtu zaliczamy Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego czy Sebastiana Grabowieckiego.
Przedstawiciele nurtu dworskiego, inaczej zwanego nurtem światowych rozkoszy, podjęli polemikę z metafizycznymi koncepcjami humanizmu. Wzorowali się oni na poezji marinistycznej, której nazwa pochodzi od włoskiego poety Giambattisty Marina. Poezja ta przede wszystkim miała charakter zabawowo-rozrywkowy, poeci byli piewcami światowych rozkoszy.
Można tu wymienić dyplomatę, dworzanina Jana Andrzeja Morsztyna czy Daniela Naborowskiego – medyka, dyplomatę, nauczyciela i sekretarza na dworze Radziwiłłów. Aczkolwiek Naborowski również odwoływał się do tradycji ziemiańsko-sarmackiej, mamy bowiem do czynienia także z trzecim nurtem poezji baroku – ziemiańskim. Do tego nurtu zaliczani są pamiętnikarz Jan Chryzostom Pasek czy Wacław Potocki, który poruszał sprawy państwa. Przedstawiciele tego nurtu odwoływali się do tradycji rodzinnej.
Kogo można wymienić jako najwybitniejszych twórców literatury baroku w Europie, Polsce, na Litwie?
Wśród pisarzy europejskich należy wspomnieć twórców dramatu nowożytnego: Wiliama Szekspira, Miguela de Cervantesa, Pedra Calderóna de la Barcę, dramaturgów francuskich Pierre’a Corneille’a i Jeana Baptiste’a Racine’a.
Jako jednego z najwybitniejszych pisarzy polskich należałoby wymienić twórcę łacińskojęzycznego Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, który jest bardzo związany z Litwą. Lista polskich pisarzy barokowych jest dość długa. Oprócz M. Sępa-Szarzyńskiego, D. Naborowskiego, J.A. Morsztyna należałoby wspomnieć: Sebastiana Grabowieckiego, Hieronima Morszytna, Jana Chryzostoma Paska i innych. Natomiast w epoce baroku na Litwie dominowała okolicznościowa literatura łacińskojęzyczna. Twórcami tego typu dzieł były osoby związane ze środowiskiem Akademii Wileńskiej: profesorowie oraz studenci, a także osoby wywodzące się ze środowiska pijarów wileńskich.
Sarbiewski, teoretyk literatury, należał do najbardziej znanych nowołacińskich poetów barokowych W Europie. Zwłaszcza wiersze „Lyricorum libri tres” cieszyły się niezwykłą popularnością. Wznawiano je jeszcze w XVIII w.
Polski poeta mocno wpisał się w litewską rzeczywistość XVII w. W jaki sposób był związany z Litwą, Wilnem?
Sarbiewski w latach 1612–1614 odbywał nowicjat u jezuitów, zaś w latach 1617–1618 w kolegium jezuickim w Krożach uczył poetyki. Kroże były wówczas „edukacyjną stolicą Żmudzi”. Tam też zaczął pisać swoje pierwsze wiersze, w których opisywał piękno Kroż. Obecnie w jednym z budynków dawnego kolegium jezuickiego znajduje się Centrum Kultury im. M.K. Sarbiewskiego, które pielęgnuje pamięć o wielkim poecie.
Sarbiewski studiował na Akademii Wileńskiej, a po powrocie z Rzymu, gdzie odbył studia, w latach 1627–1633 wykładał retorykę, filozofię i teologię na tejże Akademii. Tu też uzyskał doktorat z filozofii i teologii. Ostatnie śluby zakonne też złożył w Wilnie. Sarbiewski znał dobrze Wilno, jego kulturę, również okolice podwileńskie, odwiedzał np. Niemenczyn. W poezji rozsławił Wilno i okolice, wywierał też duży wpływ na wileńskie środowisko literackie.
Okres wileński i litewski też był dla Sarbiewskiego niezwykle pomyślny, także jeśli chodzi o rozwój jego zainteresowań naukowych i teoretyczno-literackich.
Na jakie języki tłumaczono utwory Sarbiewskiego?
Sarbiewski należał do najwybitniejszych przedstawicieli europejskiego baroku. Był poetą oraz teoretykiem poezji, którego działa cieszyły się ogromną popularnością na zachodzie Europy. „Poetyka” Sarbiewskiego odegrała ważną rolę w rozwoju literatury baroku. Dzieło to było rozpowszechniane w rękopisach i było dobrze znane w europejskim środowisku akademickim.
Jego dzieła łacińskie tłumaczono na języki: włoski, angielski, niemiecki, francuski, czeski, polski oraz na wiele innych. Zbiór liryk „Lyricorum libri tres”, wydany w Kolonii w 1625 r., którego wersja rozszerzona ukazała się w Antwerpii w 1632 r. ze stroną tytułową, tzw. frontyspisem wykonanym według projektu Paula Petera Rubensa („Lyricorum libri IV”), doczekał się 60 wydań. Powiększone edycje były wydawane prawie w ciągu 200 lat w najważniejszych oficynach drukarskich Europy: Cambridge, Dijonie, Lipsku, Mediolanie, Paryżu, Rzymie, Strasburgu, Wenecji, Wilnie, Warszawie.
„Liryki” Sarbiewskiego były tłumaczone przez Władysława Syrokomlę i wydane w 1851 r. w Wilnie. Jedynym zachowanym dziełem po polsku jest „Laska marszałkowska albo kazanie na pogrzebie Jana Stanisława Sapiehy, W. Marszałka Litewskiego”, wyd. w Wilnie w 1635 r., wygłoszone na pogrzebie marszałka wielkiego litewskiego J. Sapiehy.
Dlaczego twórczość poety do dziś jest przedmiotem zainteresowania badaczy?
Jak twierdzi Ona Dilytė-Čiurinskienė, poezja Sarbiewskiego to poszukiwanie spokoju duchowego, harmonii z samym sobą, poznawanie podstawowych wartości, pielęgnowanie cnót w sobie – to wszystko zostało przekazane w bardzo artystyczny sposób z uwzględnieniem doświadczenia i dziedzictwa literackiego różnych stuleci. Są to odwieczne pytania, które nurtowały ludzkość w każdej epoce, dlatego też poezja Sarbiewskiego budzi zainteresowanie czytelników współczesnych.
Czytaj więcej: Kroże pamiętają o jezuicie. Sarbiewski przypomniany na Żmudzi
Wywiad opublikowany w wydaniu magazynowym „Kuriera Wileńskiego” Nr 4 (10) 25-31/01/2025