Ulica Petrasa Vileišisa w Wilnie i jedna z najstarszych dzielnic Wilna
Ulica Petrasa Vileišisa przebiega przez dzielnicę Antokol (Antakalnis) wzdłuż Wilii. Jej długość wynosi 2,6 km. Lewa strona zabudowana jest blokami mieszkalnymi. W czasach sowieckich znajdował się tu zakład elektrografii, który od wielu lat już nie istnieje. W jego gmachu rozlokowały się różnego rodzaju instytucje. Niejednokrotnie zmieniała się nazwa ulicy: Antokolski Brzeg, Krantinės , Kranto, Побережная.
Wileńska dzielnica Antokol jest jedną z najstarszych dzielnic Wilna.
Pomiędzy Sapieżynkiem a brzegiem Wilii…
Powstała w XV w. pomiędzy zielonymi, sosnowymi wzgórzami Sapieżynek a brzegiem Wilii. Dawniej obejmowała dzisiejszy Park Górny (Kalnų parkas), dwór Słuszków, ziemie pałacu Paców oraz posiadłości Sapiehów.
W książce „Pamiętam Antokol. Przechadzki po Wilnie” znany wileński dziennikarz i publicysta, Jerzy Surwiło pisał: „Położony na wschodniej stronie Wilna, był znany niegdyś z dworków szlacheckich, pałaców magnackich, kościołów oraz klasztorów, fundowanych przez rywalizujących ze sobą Sapiehów i Paców (…). Budowano tu domy letniskowe, wille.”
Antokol słynął z licznych dworów i wspaniałych pałaców i był dostępny tylko dla wybranych.
Przez Antokol od dawna prowadził ważny zamiejski trakt prowadzący do Święcian, Brasławia, Dyneburga, drogą tą niejednokrotnie ciągnęły wojska, szykując się do obrony granic, bądź w czasie wyprawy wojennej na ziemie sąsiednich państw. Tym traktem ciągnęły także wojska najeźdźców, między innymi Kozacy Zołotorenki w połowie XVII w. czy też wojska napoleońskie w 1812. Sercem Antokola jest barokowy kościół św. Piotra i Pawła oraz klasztor trynitarzy. Nad brzegiem Wilii zachował się Pałac Vileišisów. Zbudował go Petras Vileišis, litewski inżynier i mecenas, działacz społeczny i polityczny. Właśnie jego imię nadano ulicy przebiegającej u podnóża pałacu od strony Wilii.
Kim był Petras Vileišis
Petras Vileišis (1851-1926) pochodził ze Żmudzi, z rodziny chłopskiej. W 1861 roku podjął naukę w Poniewieżu, a następnie w gimnazjum w Szawlach, które ukończył z wyróżnieniem. W 1870 roku rozpoczął studia na uniwersytecie w Petersburgu na wydziale fizyczno-matematycznym. Ukończył także Instytut Inżynierii Drogowej i Kolejowej. W 1883 roku przez krótki czas przebywał w Belgii, gdzie zapoznawał się ze sposobem budowy mostów dla kolei żelaznych. W 1890 roku osiadł w Wilnie. W latach 1904-1906, według projektu wileńskiego inżyniera, architekty Augusta Kleina, zbudował wytworny pałacyk przy ul. Antokolskiej (Antakalnio 4). Sławny inżynier osobiście nadzorował prace budowlane. Obok stanął dom mieszkalny należący również do Vileišisa oraz oficyna. Obecnie wszystkie gmachy zajmuje Instytut Literatury Litewskiej i Folkloru. Petras Vileišis pracował jako inżynier, prowadził własną firmę budowlaną, założył w Wilnie zakład metalurgiczny, budował mosty. Dorobiwszy się dużego majątku, część zysków przeznaczył na kulturę, propagował w Wilnie litewskość. Pomagał w wydawaniu i kolportowaniu nielegalnej prasy litewskiej, wnosił petycje o zniesieniu zakazu drukowania książek i czasopism litewskich czcionką łacińską. Po osiągnięciu tego celu został wydawcą i oficjalnym redaktorem pierwszego legalnego dziennika litewskiego „Vilniaus žinios”. Ponadto założył w Wilnie drukarnię i księgarnię litewską. W pałacu na Antokolu w 1906 r. otwarto pierwszą wystawę sztuki litewskiej. Prof. Mieczysław Jackiewicz, autor wielu książek, były generalny konsul RP w Wilnie, w książce „Wilno w XX wieku. Ludzie i wydarzenia” pisze: „Po zdławieniu powstania 1863 roku władze rosyjskie w Wilnie i na całej Litwie postanowiły zrusyfikować piśmiennictwo i kulturę litewską.
Dwunastu Apostołów Wileńskich
W latach 1895-1904 Wilnie działała organizacja „Dwunastu Apostołów Wileńskich” („Dvylika Vilniaus apaštalų”), której celem było pozyskanie choćby jednego kościoła katolickiego dla obrzędów w języku litewskim. Tę tajną organizację utworzyli trzej bracia: Petras Vileišis, Antanas Vileišis i Jonas Vileišis”(…).
Po załamaniu się wileńskiego biznesu Vileišis wyjechał w 1908 roku do Rosji, zajmując się pracą inżynierską (m.in. budową mostów).
Jego bracia, Antanas, Jonas oraz Anupras byli również wybitnymi działaczami społecznymi. W lutym 1918 roku Petras Vileišis nie zdążył wrócić z Tbilisi, gdzie zajęty był budową mostów kolejowych, dlatego polecił swojemu bratu, Jonasowi, uczestniczyć w posiedzeniu Litewskiej Taryby, która proklamowała niepodległość Litwy. Uważa się, że sygnatariusz Aktu Niepodległości Litwy, Jonas Vileišis (1872-1942), napisał najważniejszą część tekstu dokumentu.
Jonas był znany jako litewski polityk i prawnik, minister w rządzie Litwy, przedstawiciel dyplomatyczny Litwy w Berlinie i Waszyngtonie, burmistrz Kowna (1921-1931). Zmarł w czerwcu 1942 w kowieńskim szpitalu Czerwonego Krzyża, pochowano go w Wilnie na Rossie w kaplicy rodzinnej.
Petras wrócił na Litwę w 1921 roku i osiadł w Kownie, gdzie był ministrem komunikacji ds. transportu w rządzie Litwy. Zmarł podczas wakacji w Połądze. W 1935 roku jego szczątki uroczyście przeniesiono do rodzinnej kaplicy na cmentarzu na Rossie, którą zbudował po śmierci swego synka, Petriukasa, w 1904 roku. W pogrzebie wzięła także udział delegacja polska z rektorem Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie Witoldem Staniewiczem na czele.
Po śmierci Petrasa Vileišisa w 1926 roku cały zespół pałacowy w spadku otrzymała jego córka, Elena Vileišytė-Jaloveckienė. W 1931 r. wszystkie budynki sprzedała Litewskiemu Towarzystwu Oświaty „Rytas“ i przeniosła się do Warszawy.
Siedziba Litewskiego Towarzystwa Nauk
Rok później pałac stał się także siedzibą Litewskiego Towarzystwa Nauk. Przez kilka tygodni mieszkał tu jego prezes, dr. Jonas Basanavičius, dlatego nieprzypadkowo przy użyciu modernistycznego sprzętu kilkakrotnie szukano w pałacu oryginału Aktu Niepodległości z 16 lutego 1918 roku, o miejscu przechowywania którego nie było wiadomo od czasu II wojny światowej.
Do 1940 roku znajdował się on w archiwum prezydenckim w Kownie. W 1999 roku jeden z tzw. stróżów przeszłości, Pranas Razmukas, pokazał kryjówkę na strychu pałacu. Znalezione zostały m.in. niektóre ważne protokoły z posiedzeń litewskiej Taryby z 1918 roku, dokumenty z tamtego okresu. W 2004 roku pracownik instytutu, Pranas Vasiliauskas, natrafił na kolekcję obrazów rzeźbionych w drewnie będącą niegdyś własnością Jonasa Basanavičiusa oraz zabronione w czasie drugiej wojny światowej gazety potajemnie wydawane przez organizacje litewskie. Na oryginał Aktu Niepodległości Litwy nie natrafiono. Dokument 29 marca br. odnalazł w archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych Niemiec w Berlinie prof. Liūdas Mažylis.
Edmund Małachowicz o kaplicy Vileišisów
Plakat pierwszej wystawy sztuki litewskiej z 1906 r.
Edmund Małachowicz w książce „Cmentarz na Rossie w Wilnie” tak oto opisuje kaplicę grobową Vileišisów: „ Największą na terenie wzgórza, a także i całego cmentarza, jest kaplica grobowa Vileišisów, zbudowana na początku XX w. w formach pseudogotyckich. Wysoka i smukła budowla (ok.12 m. wysokości od poziomu ścieżki do wierzchu krzyża), od tyłu oparta jest dodatkowo na wysokim cokole, wtopionym w zbocze mieszczące kryptę z niszami w formie kolumbarium. Jest ona zauważalna w krajobrazie północnej części cmentarza niemal jak wieża. (…) Portal główny, ostrołukowy, obrzeżony parą kolumn neogotycko-romańskich z wysokim, eklektycznym tympanonem z wimpergą zamykają żelazne, ozdobione kute dwuskrzydłowe drzwi z kratą nadświetla i nadprożem z napisem: „Petro Vileišio Gimines Kapai”
Miejce spoczynku Vytautasa Vileišisa
Spoczywa tu m.in. inżynier Vytautas Vileišis (1887-1937), syn Piotra i Polki Aliny Moszczyńskiej. Był człowiekiem taktownym opanowanym i powszechnie lubianym. Był zwolennikiem pojednania obydwu narodów. Uczestniczył w rządzie litewskim jako minister komunikacji, a przed ostatnią wojną był posłem w Rydze. Żona Petrasa, Alina Vileisiene z Moszczyńskich , Polka związana licznymi węzłami pokrewieństwa i przyjaźni ze środowiskiem polsko-litewskim, działała również na niwie oświatowej.
W pobliżu kaplic, na zboczu, w 1935 r. pochowana została Emilia Vileišienė. Pochodziła ze starego rodu Jasmontów, po litewsku nauczyła się dopiero później w Petersburgu. Jej małżeństwo (drugie) z Antonim Vileišisem skierowało jej energię na sprawy narodowe litewskie, których została aktywną, niezmordowaną propagatorką. W podziemiach pod kaplicą rodziny Vileišisów spoczywa wiele zasłużonych działaczy litewskich z tej rodziny, spokrewnionej i związanej również z polskością…”.
Fot. Marian Paluszkiewicz
i archiwum