Liczba źródeł historycznych o panowaniu Mendoga jest bardzo ograniczona. Po raz pierwszy pojawia się w roku 1219, kiedy jako jeden z 21 książąt litewskich asygnował umowę pokojową z Księstwem Halicko-Wołyńskim. Mendog był jednym z pięciu starszych książąt Litwy. Obok Mendoga wśród książąt starszych jest wymieniony jego starszy brat Dowsprunk. Obaj byli synami na półmitycznego księcia Ryngolda. Szacuje się, że w latach 40. XIII w. Mendog zjednoczył większość ziem litewskich i zaczął tytułować się wielkim księciem Litwy.
Czytaj więcej: Koronacja Mendoga: Droga na Zachód
Chrzest i koronacja
W roku 1251 Mendog wraz z żoną Martą przyjął chrzest z rąk biskupa chełmińskiego Heidenryka. Nie wiemy, gdzie dokładnie odbył się akt przejścia na chrześcijaństwo. Najczęściej historycy podają trzy różne miejscowości: Wilno, Nowogródek oraz Onikszty. 17 lipca tego roku papież Innocenty IV w swej bulli ogłosił, że Litwa stała się „własnością św. Piotra”, oznaczało to, że w oczach Europy nasz kraj stał się częścią cywilizacji chrześcijańskiej.
Dwa lata później odbyła się koronacja Mendoga. Data tego wydarzenia nie jest pewna. Część historyków podaje 29 czerwca.
— Niewątpliwie to był krok ku Europie i cywilizacji zachodniej. Z pewnością w pewnym sensie Mendog dostosował się do pewnej koniunktury, bo zarówno chrzest oraz koronacja potrzebne mu były do rywalizacji z Krzyżakami. Tym niemniej rozumiał, że chrzest i koronacja były pewnym etapem w rozwoju i czymś bardzo pożytecznym dla Litwy — wyjaśnia w rozmowie z „Kurierem Wileńskim” historyk Tomasz Bożerocki.
| Fot. Marian Paluszkiewicz
Biskupstwo misyjne
Chrzest i koronacja Mendoga spowodowała, że papież powołał biskupstwo misyjne na Litwie. Pierwszym biskupem Litwy był Chrystian, który prawdopodobnie należał do zakonu krzyżackiego. Z nieznanych przyczyn w 1259 r. Chrystian zrezygnował z diecezji, co prawdopodobnie doprowadziło do powolnego odchodzenia Litwy od chrześcijaństwa.
W 1260 r. doszło do bitwy nad jeziorem Durben, które znajduje się na terytorium obecnej Łotwy. W bitwie z jednej strony uczestniczyły zjednoczone siły krzyżackie i kawalerów mieczowych, z drugiej — Litwini i Żmudzini pod dowództwem siostrzeńca Mendoga, księcia Trenioty. Litwini pokonali swych przeciwników, co w następstwie spowodowało powstanie Prusów. Sądzi się, że wówczas Mendog zrezygnował z chrześcijaństwa i wrócił do wiary przodków. Dwa lata później został zamordowany. Czy faktycznie powrócił do pogaństwa, nie wiadomo.
W 1268 r. Klemens IV w swej bulli zalicza Mendoga do władców chrześcijańskich. Juliusz Słowacki w 1832 r. wydał dramat „Mindowe”, z którego wynika, że chrzest Mendoga był zagrywką polityczną. „Przed ludem mnie zakrywa tajemnicza szata./Chrześcijanin, Krzyżaków przyjaciel pozorny,/Wkrótce zgnębię te zmienne, dwugłowe poczwary./Wyginą wszyscy. Wiara? wiara czcze wyrazy!/Chrzciłem się, bo mi wtenczas trzeba było wiary,/Teraz, cóż za różnica? Czy krzyż od papieża,/Czy w cerkwiach ruskich złotem błyszczące obrazy” — mówi główny bohater utworu.
Oficjalnie Litwa stała się krajem chrześcijańskim w 1387 r. za panowania Jagiełły.
— Faktycznie ta europeizacja Wielkiego Księstwa Litewskiego nie udała się do końca. Mendog musiałby zmienić swoją politykę, jak na przykład fizyczne usuwanie oponentów. To prowadziło do tego, że miał bardzo dużo wrogów. Po drugie, warto pamiętać, że chrzest Mendoga nie był chrztem Litwy. Dotyczył tylko najbliższej rodziny, a nie dworu. Nie mówiąc już o mieszkańcach księstwa. Mendog nie śpieszył się z chrystianizacją swych poddanych. Można powiedzieć, że nie był do końca konsekwentny — uważa Tomasz Bożerocki.
Czytaj więcej: Dziś 6 lipca — Dzień Koronacji Króla Mendoga
Powrót do pogaństwa
Od samego początku Wielkie Księstwo Litewskie swą ekspansję kierowało ku wschodowi. Ku księstwom ruskim, które były państwami prawosławnymi. Przykładowo syn Mendoga Wojsiełk, który w 1239 r. został mianowany przez ojca księciem nowogródzkim, w 1254 r. przyjął chrzest w obrządku wschodnim i wstąpił do klasztoru. Po śmierci ojca powrócił na Litwę, pokonał spiskowców i stał się wielkim księciem Litwy. W 1267 r. abdykował i ponownie wrócił do klasztoru. W tym samym roku, po kilku miesiącach, wrócił do polityki i został zamordowany. W latach późniejszych wielcy książęta litewscy niejednokrotnie wydawali swe dzieci za przedstawicieli książąt ruskich, co automatycznie oznaczało ich chrzest w obrządku prawosławnym. Tym niemniej Litwa nigdy na poważnie nie rozważała przyjęcia chrztu w obrządku wschodnim.
— Warto zaznaczyć, że Litwa, chociaż podbiła dużo ziem ruskich i prawosławnych, to nigdy oficjalnie nie przyjęła chrztu w obrządku wschodnim. Zawsze dążyła do przyjęcia chrztu z rąk Rzymu, a nie od Konstantynopola, Kijowa lub później Moskwy. U władców było zrozumienie, że najważniejszy jest Rzym. Później Kiejstut z Olgierdem starali się o oddzielny patriarchat dla Wielkiego Księstwa. To była jednak zagrywka polityczna, polegająca na tym, aby być niezależnym od wpływów wschodnich. Generalnie wielcy książęta zawsze stali na pozycjach, że chrzest ma przyjść z Zachodu — sądzi Tomasz Bożerocki.
Czytaj więcej: Bożerocki: „Król szukał Wilna w Wilnie”