Kazimierz Jan Sapieha, litewski magnat, polityk, wojewoda wileński, hetman wielki litewski, pałac na Antokolu wybudował w 1691 r. Przypomina o tym umieszczona nad głównym wejściem tablica fundacyjna z łacińskim napisem. „Antokol, wielkich bohaterów od dawna ustronie, z gruzów wyrastając w budowę ogromną, znużonego wojownika w błogim utrzymuje spokoju. Roku Pańskiego 1691” – głosi napis w tłumaczeniu na język polski.
Czytaj więcej: Odrodzony Pałac Sapiehów wkrótce zostanie otwarty dla zwiedzających
Letnia rezydencja
Barokowy pałac zaprojektował włoski architekt Giovanni Battista Frediani, według jego projektu zbudowano m.in. klasztor w Pożajściu.
– Wzniesiony na przedmieściach Wilna pałac był letnią rezydencją Sapiehów. Podobno zawierał najkosztowniejszy wystrój ze wszystkich pałaców na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Sala, w której odbywały się bale i przyjęcia, miała wystrój bogatszy niż sala balowa w Pałacu Władców – opowiada Laura Misiūnaitė, kuratorka programu edukacyjnego w nowej placówce muzealnej.
Juliusz Kłos tak oto opisywał wystrój pałacowych komnat: „Pałac wzniesiony z niebywałym przepychem w stylu późnego baroku, z których najpiękniejszy przedstawiał ucztę bogów, budził podziw w całym kraju. Niektóre sale miały ściany wykładane kaflami holenderskiemi, z malowanymi ręcznie widokami zamków, kościołów, herbami. Był to wówczas najmodniejszy w Polsce sposób dekorowania sal, gdyż identyczne z opisanemi kafle spotykamy w Pałacu Łazienkowskim w Warszawie (w gabinecie Bachusa) z czasów pierwotnej budowy Lubomirskich ok. 1690 r. oraz w pałacu ks. Radziwiłłów w Nieborowie pod Łowiczem, ukończonym w 1696 r. (…) Piękny olbrzymi park otaczający pałac założony został również w duchu barokowym z wielkiemi prostemi alejami, akcentującemi osie główne pałacu, z wodotryskami i wspaniałemi, monumantelnemi bramami wjazdowemi” – pisał w przewodniku krajoznawczym po Wilnie (wydanym w 1937 r.) profesor Uniwersytetu Stefana Batorego Juliusz Kłos.
Koniec okresu świetności
Pałac ucierpiał podczas insurekcji kościuszkowskiej w 1794 r. Wtedy też zakończył się okres świetności rezydencji Sapiehów. W 1809 r. wraz z parkiem została nabyta przez rząd rosyjski i przerobiona na szpital wojskowy. W 1812 r. mieścił się tu francuski szpital wojenny. W połowie XIX w. przeprowadzono rekonstrukcję, po której zniknęła większą część autentycznych elementów dekoru. W czasach sowieckich mieściła się tu szkoła wojskowa.
– Pomimo licznych kataklizmów i przebudów zachowała się autentyczna barokowa fasada ze stiukowymi rzeźbami dłuta Pietra Pertiego oraz trzy barokowe bramy. Nie został też naruszony pierwotny plan budowli. Ustalono to na podstawie, przypadkowo znalezionego podczas prac restauratorskich planu z 1809 r. – opowiada Laura Misiūnaitė.
W pobliżu swego wspaniałego pałacu Kazimierz Jan Sapieha własnym kosztem wzniósł kościół pw. Zbawiciela oraz klasztor, który oddał trynitarzom. Pięknie udekorowaną świątynię w 1812 r. zrabowali Francuzi. W 1864 r. generał-gubernator Michaił Murawjow (Wieszatiel) zamienił kościół na cerkiew św. Michała Archanioła, niszcząc przy tej okazji większość sztukaterii, ołtarze oraz rokokowy pomnik ks. Aleksandra Sapiehy.
Faktyczny wielkorządca kraju
Kazimierz Jan Sapieha (ok.1642–1720) był właścicielem ogromnych dóbr rozrzuconych po całej Litwie. Uczył się w Grazu, w Austrii.
„Był zarazem faktycznym wielkorządcą kraju. Zwracając się do szlachty, mówił »my« i często nie oddzielał spraw osobistych od publicznych. Współcześni uważali go za przeciwnika unii polsko-litewskiej, pretendującego do tronu wielkoksiążęcego lub nawet królewskiego” – pisze prof. Tomas Venclova.
W 1697 r. przeciwnicy Sapiehy z Grzegorzem Ogińskim na czele zawiązali przeciwko niemu konfederację oraz wszczęli na Litwie wojnę domową. W 1700 r. Sapieha przegrał decydującą wojnę pod Olkienikami – po bitwie konfederaci zamordowali jego syna Michała, który miał prowadzić rokowania w sprawie kapitulacji.
Po wybuchu wojny północnej (1700–1721) Sapieha zaczął popierać króla Szwecji Karola XII, zerwał z królem Augustem II Mocnym i przeszedł na stronę jego przeciwnika Stanisława Leszczyńskiego. W 1709 r. został amnestiowany przez Augusta II. Wojewodą wileńskim był aż do śmierci. Zmarł w Grodnie.
Freski Michelangelo Palloniego
Pałac Sapiehów oficjalnie zostanie oddany do użytku w połowie kwietnia, ale już przyjmuje pierwszych zwiedzających. Placówką zarządza Centrum Sztuki Współczesnej (ŠMC).
– Do 11 marca potrwa wstępne zwiedzanie z naszymi przewodnikami. Organizujemy też wycieczki w tłumaczenia na litewski język migowy oraz dla osób niewidomych – informuje Laura Misiūnaitė.
Wycieczki są płatne, potrzebna jest wcześniejsza rejestracja. Budynek jest dostosowany dla osób niepełnosprawnych, m.in. zainstalowana jest winda.
– Zwiedzający mogą obejrzeć oryginalne XVII-wieczne stiukowe rzeźby, fragmenty fresków autorstwa Michelangelo Palloniego. Polichromie tego włoskiego mistrza zdobią wnętrze kościoła św. św. Piotra i Pawła oraz kaplicę św. Kazimierza w katedrze. Dawny pałac Sapiehów oraz otaczający go park to jedyny na Litwie barokowy zespół pałacowo-parkowy, który zachował się do naszych dni. Podczas wycieczki można także zwiedzić park oraz należące do zespołu kościół pw. Zbawiciela i klasztor trynitarzy – dodaje rozmówczyni „Kuriera Wileńskiego”.
Remont trwał 30 lat
– Renowacja pałacu oraz częściowe zagospodarowanie terenu przebiegały wieloetapowo. Pierwsze kroki podjęto w 1993 r., kiedy budynek należał do Litewskiej Biblioteki Narodowej im. M. Mažvydasa. Przechowywano tu wówczas zbiory biblioteczne. Podczas ostatniego etapu prac restauratorskich, który trwał ostatnie pięć lat, zamieniono dach, odrestaurowano wnętrze, zainstalowano nowe oświetlenie, urządzenia przeciwpożarowe, windę.
Odrestaurowane wnętrza pozwoliły wyeksponować ukryte pod wieloma warstwami tynku i farby autentyczne freski, malowidła i inne oryginalne elementy dekoru. Pomimo, że pałac zostanie otwarty dla zwiedzających, prace nadal będą trwały. Potrzeba więcej czasu na restaurację barokowych fresków, w planach jest też remont budynku dawnej stajni – opowiada Gražina Kirdeikienė, kierowniczka prac restauratorsko-konserwatorskich.
Nowoczesne przestrzenie
W odnowionych przestrzeniach pojawiły się m.in.: sala wystawowa, wyposażona w komputery czytelnia, kawiarnia. Koszty renowacji wyniosły blisko 12 mln euro. Środki pochodziły z europejskich funduszy strukturalnych.
Otwarcie pałacu, połączone z międzynarodową wystawą sztuki współczesnej, zaplanowano na 12–14 kwietnia.
Czytaj więcej: Pałac Sapiehów już po renowacji — można będzie go zwiedzać od 16 lutego
Artykuł opublikowany w wydaniu magazynowym „Kuriera Wileńskiego” Nr 07 (22) 24/02-01/03/2024