W wydarzeniu wzięła udział autorka książki, Ilona Lewandowska, Danutė Selčinskaja, kierowniczka projektu upamiętnienia ratujących Żydów Muzeum Historii Żydów im. Gaona Wileńskiego oraz przedstawiciele wydawcy, czyli Instytutu Polskiego w Wilnie.
Wydarzenie rozpoczęło się od projekcji filmu „Świat Józefa”, który opowiada historię najbardziej znanych spośród polskich Sprawiedliwych wśród Narodów Świata — rodzinie Ulmów z Markowej, która podczas okupacji niemieckiej, pod koniec 1942 r., dała schronienie ośmiorgu Żydom. Wszyscy oni padli ofiarą bestialskiego mordu z rąk niemieckich żandarmów.
Osoby, które żyły też w naszym sąsiedztwie
We wrześniu 2023 r. papież Franciszek włączył do grona błogosławionych rodzinę Józefa i Wiktorii Ulmów oraz ich siedmioro dzieci, w tym jedno nienarodzone. To pierwsza w historii Kościoła beatyfikacja rodziny.
„Ta bardzo tragiczna historia, jaka rozegrała się na Podkarpaciu, jest znana dobrze również na Wileńszczyźnie. Niewiele osób pamięta jednak o Polinie Tarasewicz, która została zamordowana niedaleko stąd, za ukrywanie żydowskiego dziecka. W Wojdatach, a więc także na terenie działania Centrum Kultury w Rudominie, swoimi własnymi córkami Katarzyna Bujel zasłoniła uciekającą z dołu śmierci żydowską dziewczynę. To historie, które pokazują, że ludzie podejmujący ogromne ryzyko w obronie zagrożonego życia to także osoby, które żyły blisko nas, w naszym sąsiedztwie” — powiedziała Ilona Lewandowska, zachęcając uczestników spotkania do poszukiwania historii pomocy Żydom również we własnych środowiskach rodzinnych.
Czytaj więcej: Beatyfikacja Wiktorii i Józefa Ulmów. „Byli jasnym światłem w ciemnościach”
Bohater, którego imieniem nazwano ulicę w Wilnie
Danutė Selčinskaja, która już od 20 lat zbiera historie pomocy udzielanej Żydom, opowiedziała uczestnikom spotkania o upamiętnieniu Sprawiedliwych na Litwie. Przywołała historie Polaków, którzy pomagali Żydom w rejonie wileńskim, ale także bohaterów tego okresu narodowości litewskiej. Szczególną uwagę poświęciła Juozasowi Rutkauskasowi, kolejnemu ze Sprawiedliwych zamordowanych za pomoc Żydom, który w czasie wojny pracował w wydziale paszportowym właśnie w Rudominie.
„Dostarczał dokumenty wielu więźniom wileńskiego getta. Na podstawie aktu urodzenia swojej córki, Margarity Rutkauskaitė, uzyskał paszport dla swojej przedwojennej znajomej Żanny Ran, która opuściła okupowaną Litwę i pracowała jako tłumacz w mińskim oddziale centrali Rosenberga. Większość osób, którym Juozas Rutkauskas dostarczył paszporty, wyjechało do Niemiec jako robotnicy i przeżyło. Po likwidacji wileńskiego getta nie było dnia, by Żydzi nie ukrywali się w domu Juozasa Rutkauskasa. Niestety, w 1944 r. Gestapo go aresztowało i został zamordowany. Pamięć Juozasa Rutkauskasa została upamiętniona poprzez nazwanie jego imieniem ulicy w Wilnie” — podkreśliła Danutė Selčinskaja.
| Fot. Centrum Kultury w Rudominie
Moralne drogowskazy
„Przywoływanie historii bohaterskiej pomocy, która przyczyniła się do ocalenia życia zagrożonych, a często również całkowicie zmieniła losy udzielających tego wsparcia, jest obowiązkiem każdego z nas. Jest to tym bardziej istotne obecnie, w czasach ponownie naznaczonych wojnami, okrucieństwem i bezsensowym cierpieniem niewinnych. Choć od mrocznych czasów II wojny światowej minęło wiele dziesięcioleci, nadal odkrywamy kolejne przykłady bezinteresownej ofiarności osób, które mogą stać się dla nas moralnymi drogowskazami” — zauważyła Dorota Mamaj, dyrektorka Instytutu Polskiego w Wilnie.
Rozmowy, historie rodzinne i jeden bohater zbiorowy
Podstawą książki Ilony Lewandowskiej są rozmowy. Pierwszą część stanowią wywiady z ludźmi, którzy swoją pracę badawczą poświęcili analizie Holokaustu lub upamiętnieniu tych, którzy ratowali Żydów. Ma to służyć uzyskaniu jak najpełniejszego obrazu dramatycznych wydarzeń okresu wojny.
Druga część książki koncentruje się wokół kilkunastu przejmujących historii rodzinnych, które, mimo że wydarzyły się przeszło 80 lat temu, nadal żyją nie tylko w pamięci świadków, ale także w świadomości kolejnych pokoleń. Bazując na dostępnych źródłach i dokumentach, rozmowach z ukrywanymi oraz rodzinami Sprawiedliwych, autorka wybrała historie rodzinne i jednego bohatera zbiorowego — Kościół Katolicki.
Wzruszającym tekstom Ilony Lewandowskiej, wzbogaconym o materiały archiwalne otrzymane od rodzin Sprawiedliwych oraz z archiwum Państwowego Muzeum Żydowskiego im. Gaona Wileńskiego, towarzyszą przejmujące fotografie autorstwa Bartosza Frątczaka. Portretuje on ocalonych, rodziny osób ratujących Żydów, ale dokumentuje także znikające ślady niezwykle bogatego żydowskiego życia na ziemiach litewskich.
Czytaj więcej: Litewscy Sprawiedliwi wśród Narodów Świata zyskują kolejne godne upamiętnienie
Dni pamięci w Polsce i na Litwie
„To spotkanie jest zachętą do pielęgnowania naszej lokalnej historii, poszukiwania i zachowywania tego, co bliskie, ważne, choć czasem tragiczne. Dziś wspólnie odwiedziliśmy również grób Poliny Tarasewicz, która bez wątpienia jest dla nas bardzo ważną, lokalną bohaterką. Bardzo się cieszę, że po prezentacji książki okazało się, że także wśród widowni były osoby, które słyszały o ukrywanych w okolicy Żydach, znają starszych ludzi, którzy przekazywali te historie. Myślę, że to bardzo dobra zachęta do pogłębienia tego tematu, zebrania wspomnień, nagrania świadectw” — zauważyła Wioleta Ciereszko, dyrektorka Centrum Kultury w Rudominie.
Wydarzenie odbyło się 20 marca, a więc w czasie, gdy zarówno Polacy, jak i Litwini przypominają o bohaterstwie tych, którzy narażali własne życie ratując Żydów. 15 marca na Litwie obchodzony jest Dzień Pamięci Rautujących Litewskich Żydów, natomiast 24 marca Polacy obchodzą Narodowy Dzień Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką.
Organizatorzy prezentacji: Instytut Polski w Wilnie, Centrum Kultury w Rudominie, Gimnazjum im. Ferdynanda Ruszczyca w Rudominie.
Drugie wydanie książki „Tak teraz postępują uczciwi ludzie. Polacy z Wileńszczyzny ratujący Żydów” to projekt finansowany ze środków Kancelarii Prezesa Rady Ministrów w ramach konkursu „Polonia i Polacy za Granicą 2023” za pośrednictwem Fundacji „Pomoc Polakom na Wschodzie” im. Jana Olszewskiego.
Centrum Kultury w Rudominie