Dawny blask przywrócono 17 zabytkowym nagrobkom
W efekcie wspólnego trudu wileńskich polskojęzycznych przewodników, konserwatorów, lekarzy z Polski, Fundacji „Pomoc Polakom na Wschodzie” im. Jana Olszewskiego, Instytutu Pamięci Narodowej (IPN) oraz darczyńców, udało się przywrócić dawny blask 17 zabytkowym nagrobkom. Symbolicznie można powiedzieć, że „powróciły do życia”: odzyskały godność, estetykę i należne miejsce w pamięci zbiorowej.
Podczas wydarzenia głos zabrali wybitni przedstawiciele świata nauki i kultury. Dr Mariusz Kolmasiak, historyk z Muzeum Łazienki Królewskie, specjalizujący się w badaniach nad Józefem Piłsudskim, opowiedział o Marii Piłsudskiej (1863-1921), pierwszej żonie Marszałka. Dzięki jego osobistemu wkładowi finansowemu udało się zrekonstruować płonącą wazę, która niegdyś zdobiła jej nagrobek. Pomnik został również odnowiony dzięki środkom pieniężnym zebranym przez przewodników współpracujących z organizacją non-profit.
Dr Irena Fedorowicz z Centrum Polonistycznego Uniwersytetu Wileńskiego przybliżyła sylwetkę Czesława Jankowskiego (1857-1929), publicysty i działacza kultury. Na podstawie archiwalnych fotografii odtworzono urnę, która pierwotnie wieńczyła jego nagrobek.
Dr n. med. Jan Zygmunt Trusewicz, autor publikacji „Wileńskie tradycje olsztyńskiej chirurgii” (2020), zaprezentował postać farmaceuty Aleksandra Wysockiego (1867-1943). Nagrobki Wysockiego oraz lekarza Felicjana Radziwiłłowicza (1819-1864) zostały odnowione dzięki współpracy SKOnSR z Fundacją im. Dr Danuty Kozłowskiej-Trusewicz oraz prywatnemu wkładowi finansowemu Dariusza Żyborta.
Warto podkreślić, że to nie jedyne miejsca pochówku lekarzy, które odzyskały swój blask w 2025 r. Już 9 sierpnia uroczyście odsłonięto pomnik dra Antoniego Kozłowickiego (zm. 1871) — zasłużonego chirurga, którego upamiętnienie sfinansowała Warmińsko-Mazurska Izba Lekarska na czele z prezes lek. dent. Anną Lella. Warto zaznaczyć, że IPN wsparł finansowo renowację zniszczonego nagrobka porucznika wojska polskiego Wacława Traubenberga (1892-1928) oraz lekarza weterynarii, kapitana rezerwy Teodora Slaniny (1888-1937).
Z kolei z własnych środków finansowych SKOnSR odnowił miejsce spoczynku Władysława Dąbrowskiego (1838-1905) oraz Antoniego Monkiewicza (1897-1920) — pierwszego przewodniczącego koła Medyków na Uniwersytecie Stefana Batorego. Ich nagrobki, przez lata zaniedbane, dziś znów mówią o życiu, pasji i służbie drugiemu człowiekowi.
Plany wydania obszernej publikacji biograficznej
Z myślą o przyszłym roku Społeczny Komitet Opieki nad Starą Rossą, przy aktywnym wsparciu lekarzy z Polski, planuje wydanie obszernej publikacji biograficznej poświęconej lekarzom spoczywającym na cmentarzu Na Rossie. Będzie to pierwsze tak kompleksowe opracowanie, w którym nie tylko przybliżę sylwetki wybitnych przedstawicieli medycyny związanych z Wilnem, ale również ukażę ich wkład w rozwój nauki, kultury i życia społecznego miasta. Praca opiera się na źródłach archiwalnych, encyklopediach, materiałach fotograficznych oraz badaniach historycznych. Równolegle powstaje szczegółowa mapka z lokalizacją kwater lekarskich, którą opracowuje prezes Komitetu, Dariusz Żybort. Dzięki niej odwiedzający będą mogli łatwiej odnaleźć miejsca pochówku lekarzy i poznać ich historię.
Choć SKOnSR posiadał stosowne pozwolenia na odnowę kolejnych pomników nagrobnych już od kilku lat, brak funduszy i inne przeszkody sprawiały, że niektóre nagrobki wciąż czekały na swoją drugą szansę. Dziś możemy z radością ogłosić, że dwa niewielkie betonowe pomniki z płaskorzeźbioną główką putta — Marty Gucajtis (1874-1924) i Jana Bojarowicza (1858-1925) — odzyskały swój dawny blask. Ich forma nawiązuje do identycznego nagrobka Ignacego Wojskiewicza (1893-1920), który został odrestaurowany w ubiegłym roku. Te i inne nagrobki zostały odnowione przez konserwatora i restauratora Kęstutisa Norkūnasa.
Szczególne znaczenie mają także dwa inne pomniki, o których wspominam w wydanej przeze mnie książce „Mroczne historie z Cmentarza Na Rossie” (2021). To nagrobki ucznia Tadeusza Domańskiego (zm. 1925) i nauczyciela Jana Jankowskiego (1894-1925), młodych ofiar krwawej matury sprzed stu lat. Ich tragiczna historia porusza do dziś. Wzruszającym gestem okazała się wiadomość od rodziny J. Jankowskiego, która przekazała połowę potrzebnej kwoty na renowację jego pomnika.
Nie sposób nie wspomnieć o wyjątkowym darczyńcy, Panu Karolu Sienkiewiczu z Polski. Mężczyzna w całości sfinansował odnowienie nagrobka pięcioletniego Henryka Sienkiewicza (1926-1931), swojego krewnego. Szczodry gest to nie tylko wyraz rodzinnej pamięci, ale także piękny przykład troski o wspólne dziedzictwo.
| Fot. Marian Paluszkiewicz
Wyjątkowe obiekty
Wśród ciekawych odrestaurowanych nagrobków warto wyróżnić ten należący do Klementyny Strusiewicz z Kudorowskich (1823-1878). Jego charakterystycznym elementem jest cokół przypominający pulpit, osadzony na podstawie w formie klęcznika. Z przodu cokołu znajduje się płycina z tablicą z rytą inskrypcją, a na podstawie kolejna tablica z napisem.
Pod względem artystycznym równie interesujące są dwa inne nagrobki. Pierwszy z nich, w formie stelli, upamiętnia Klementynę z Kossowów Chludzińską (1814-1855), matkę Celiny Borzęckiej, założycielki Zgromadzenia Sióstr Zmartwychwstania Pańskiego. Celina Borzęcka została beatyfikowana w Rzymie 27 października 2007 r. przez papieża Benedykta XVI, a jej wspomnienie liturgiczne obchodzone jest 26 października.
Drugim wyjątkowym obiektem jest niegdyś niemal całkowicie zniszczony nagrobek Apolinary z Żabów Plater (ur. ok. 1780 – zm. 1847), wykonany z żeliwa i brązu. Dzięki fachowej interwencji konserwatorki z Białegostoku, pani Karoliny Tałuć, udało się go uratować. Renowacja została sfinansowana przez Fundację „Pomoc Polakom na Wschodzie” im. Jana Olszewskiego, ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.
W tym roku SKOnSR świętuje 35-lecie swojej działalności. Przez te lata udało się odnowić 236 pomników oraz postawić 5 zupełnie nowych. Najwięcej prac konserwatorskich przeprowadzono na Starej Rossie, kilka na Nowej Rossie, a także na cmentarzu Bernardyńskim. 17 października polska organizacja została wyróżniona nagrodą w konkursie „Įvairiaspalvis Vilnius”, organizowanym przez litewski portal lrytas.lt. Zwyciężyła w kategorii „Społeczność roku”.
W dniach 1-2 listopada, przy głównym wejściu na Starą Rossę oraz na cmentarzach Wilna i Wileńszczyzny, odbędzie się 12. edycja kwesty „Pomnikom Rossy”. Wyniki zbiórki zostaną ogłoszone w drugiej połowie listopada bieżącego roku.
Dariusz Lewicki, członek SKOnSR
