Był to pierwszy pomnik z okresu sowieckiego, który zdemontowano w Wilnie po ogłoszeniu przez Litwę niepodległości 11 marca 1990 r. Nieco wcześniej, w czerwcu tego samego roku, z przestrzeni publicznej usunięto Kapsukasa w Kownie, podobny los spotkał tam także popiersie Feliksa Dzierżyńskiego, sowieckiego rewolucjonisty i zbrodniarza.
Potajemny demontaż
Pomimo że stołeczny pomnik Kapsukasa usunięto już po 11 marca 1990 r., demontaż przebiegał potajemnie — sowiecki rząd nie uznawał deklaracji o niepodległości Litwy. Grupka wileńskich aktywistów postanowiła usunąć pomnik w nocy z 7 na 8 listopada, kiedy funkcjonariusze milicji świętowali rocznicę rewolucji październikowej. Akcja udała się, a monument później wywieziono do parku Grūtas.
W niełasce Stalina
Vincas Mickevčius-Kapsukas (1880-1935) był działaczem politycznym, rewolucjonistą, publicystą, jednym z założycieli i przywódców Litewskiej Partii Komunistycznej. Redagował pisma Litewskiej Partii Komunistycznej, m.in. gazety „Tiesa”, „Komunaras”, „Komunistas”. Pomimo aktywnej działalności komunistycznej popadł w niełaskę Stalina. Zmarł w moskiewskim szpitalu. Oficjalną przyczyną zgonu były powikłania gruźlicy.
Po śmierci Kapsukasa jego żona Elena Domicelė Tautkaitė została aresztowana i rozstrzelana w 1937 r. „za działalność trockistowską”. Troje małych dzieci, które zostały osierocone, umieszczono w przytułku dla dzieci „wrogów ludu”. Później ich ciotce ze strony matki udało się zabrać je do siebie. Kapsukas pochowany został w Moskwie na cmentarzu Nowodziewiczym.
Po śmierci Stalina w 1953 r. litewski rząd komunistyczny, a zwłaszcza pierwszy sekretarz Litewskiej Partii Komunistycznej Antanas Sniečkus, przywrócił imię Kapsukasa do życia. Jego imię m.in. otrzymało miasto Mariampol, imię Kapsukasa w latach 1956-1989 nosił Uniwersytet Wileński. W centrum Wilna znajdowała się ulica V. Kapsukasa, obecnie Jagiellońska (lit. Jogailos). W 1953 r. w Wilnie na placu przy ulicy Maksyma Gorkiego (obecnie jest to plac Ratuszowy) ustawiono pomnik tego działacza.
Zaczęto usuwać sowieckie symbole i nazwy
Po usunięciu pomnika Kapsukasa, w Wilnie i na całej Litwie ruszył proces desowietyzacji. Z przestrzeni publicznych zaczęto usuwać sowieckie symbole, nazwy i zastępować je innymi. W 1991 r. zdemontowano pomnik Lenina na placu Łukiskim. Pomnik ustawiono w 1952 r. na placu, który przez wiele dziesięcioleci nosił imię wodza rewolucji. Kolejno znoszono inne sowieckie monumenty: pomnik generała Iwana Czerniachowskiego, który od 1950 r. znajdował się na dzisiejszym placu Vincasa Kudirki (dawniej Czerniachowskiego), monumentalną rzeźbę partyzantów sowieckich na skwerze Reformatów, rzeźby na Zielonym Moście, pomnik upamiętniający żołnierzy sowieckich na cmentarzu na Antokolu. Społeczeństwo pozytywnie oceniało demontaż tych pomników.
Litewski poeta Cvirka
Z kolei decyzja władz miejskich o zniesieniu pomnika litewskiego poety Petrasa Cvirki (1909-1947) wywołała wiele kontrowersji. Wielu litewskich działaczy kultury sprzeciwiało się decyzji usunięcia pomnika poety, którego oskarżono o kolaborację z okupantem. Po długich dyskusjach, w 2021 r. pomnik jednak zniesiono. Cvirka stał na skwerze u zbiegu ulic Pylimo, Jogailos i Pamėnkalnio od 1959 r.
Postać kontrowersyjna
Źródłem napięć stała się także decyzja o usunięciu pomnika Salomėi Nėris (1904-1945). Rzeźba litewskiej poetki została umiejscowiona w 1974 r. w pobliżu gimnazjum noszącym wówczas jej imię (obecnie gimnazjum Vyčio) przy ul. Wileńskiej 15.
Salomėja Nėris (właść. Salomėja Bačinskaitė-Bučienė) jest uznaną poetką, ale jej życiorys ostatnio wzbudza wiele kontrowersji wśród opinii publicznej. W 1940 r. Nėris w charakterze deputowanej do Sejmu Ludowego została wydelegowana do Moskwy, aby prosić w Radzie Najwyższej ZSRR o przyłączenie Litwy do Związku Sowieckiego. Jest też autorką poematu na cześć Stalina.
Decyzję zaskarżono w sądzie
Decyzję o demontażu rzeźby powzięły władze samorządu stołecznego. Podjęto ją opierając się o rekomendację Komisji ds. desowietyzacji działającej przy Litewskim Centrum Badania Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy.
— Nie negujemy, ani nie podważamy zdolności poetyckich Nėris. Jednoznacznie jednak postrzegamy ją jako zdrajczynię, osobę, która współpracowała z władzami sowieckimi przeciwko interesom Litwy. Komisja jednogłośnie uznała, że pomnik należy usunąć z przestrzeni publicznej. Decyzję poparł samorząd stołeczny — mówi w rozmowie z „Kurierem Wileńskim” Vitas Karčiauskas, przewodniczący komisji, która obecnie zawiesiła swą działalność.
Orzeczenie Komisji ds. desowietyzacji wywołało burzliwe dyskusje.
Prezydent Gitanas Nausėda nieraz podkreślał, że nie popiera decyzji o usunięciu pomnika. Jednak po raz pierwszy decyzję władz stołecznych w sprawie demontażu pomnika zaskarżono w sądzie.
— Wnuczka poetki Salomėja Bučaitė oraz Litewskie Stowarzyszenie Artystów zaskarżyli tę decyzję w sądzie. Na razie nie ma wyroku sądu w tej sprawie — wyjaśnia w rozmowie z „Kurierem Wileńskim” Inga Smaliukienė, pracowniczka Centrum Badania Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy.
Pomnik jest dziełem rzeźbiarza Vlada Vildžiūnasa oraz architektów Gediminasa Baravykasa i Gytisa Ramunisa. W 1993 r. został wciągnięty do rejestru dóbr kultury. W ub. roku przemianowano stołeczną ulicę Salomėi Nėris — obecnie jest to ulica Vėtrungių.
Proces desowietyzacji
Ustawa o zakazie propagowania reżimów totalitarnych, autorytarnych oraz ich ideologii, czyli ustawa o desowietyzacji, weszła w życie 1 maja 2023 r. Celem tego aktu prawnego było m.in. stworzenie warunków do usunięcia z przestrzeni publicznej symboli totalitaryzmu i autorytaryzmu: pomników, tablic pamiątkowych itd.
Kamilė Gogelienė, radna samorządu stołecznego, przewodnicząca Komisji pamięci historycznej, zaznacza, że Wilno jest na końcowym etapie desowietyzacji przestrzeni publicznych. Obecnie z budynków usuwane są rosyjskojęzyczne tablice pamiątkowe, niektóre zostaną zamienione tablicami litewskojęzycznymi.
| Fot. Marian Paluszkiewicz