Kolonia Montwiłłowska obiektem dziedzictwa kulturowego Litwy

Józef Montwiłł zbudował w Wilnie pięć kolonii mieszkalnych. Najbardziej znana jest modernistyczna kolonia przy placu Łukiskim.

Minister kultury Simonas Kairys ogłosił Kolonię Montwiłłowską (Kražių) przy placu Łukiskim obiektem dziedzictwa kulturowego chronionym przez państwo. Uznano, że zespół składający się z 22 domów jest cennym zabytkiem z archeologicznego, architektonicznego i urbanistycznego punktu widzenia. Zdaniem litewskich specjalistów, polscy architekci projektujący kamienice wzorowali się na modnych wówczas w architekturze angielskiej odmianach.

Mieszcząca się w pobliżu Ministerstwa Spraw Zagranicznych kolonia powstała w latach 1911–1913. Inicjatorem przygotowania projektu budowy zespołu domów mieszkalnych był Józef Montwiłł (1850–1911), znany wileński finansista i filantrop. Pracę rozpoczął jako dyrektor Banku Ziemiańskiego w Wilnie. Wkrótce stał się także członkiem władz Banku Handlowego. Był radnym wileńskiej rady miejskiej, w 1897 r. został wybrany na prezydenta miasta, ale władze carskie nie zatwierdziły go na tym stanowisku.

Czytaj więcej: Montwiłł – bankier, który chętnie się dzielił

Montwiłł znany był z działalności społecznej i charytatywnej. Założył między innymi Szkołę Tkacką „Biruta” i Towarzystwo Artystyczne „Lutnia”, współuczestniczył w powstaniu Wileńskiego Towarzystwa Rolniczego, Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Towarzystwa Muzeum Nauki i Sztuki, Towarzystwa Opieki nad Dziewczętami, Towarzystwa Opieki nad Dziećmi i Towarzystwa Urządzania Mieszkań, był prezesem Miejskiego Kuratorium Opieki nad Biednymi i Rady Nadzorczej Polskiego Towarzystwa „Oświata”. W 1907 r. został posłem do III Dumy. Pod jego kierownictwem została wybudowana nowa rezydencja Banku Ziemiańskiego na obecnej alei Giedymina, gdzie teraz mieści się Bank Litewski. W sąsiednim budynku (obecnie Gedimino 4) działał inny projekt Montwiłła – Wileński Jarmark Rzemieślników. Najbardziej, z punktu widzenia architektury, zasłynął z budowy kolonii domów mieszkalnych.

Józef Montwiłł opiekował się utalentowanymi architektami wileńskimi: Wacławem Michniewiczem, Władysławem Stypułkowskim i Augustem Kleinem. Oprócz prywatnych zabudowań, wybudowali oni w Wilnie m.in. przytułki dla dzieci, rynek „Pod Halą”, elektrownię, w której obecnie jest muzeum energetyki. Michniewicz był pomocnikiem architekta miejskiego i jednym z autorów projektu kolonii na Łukiszkach. Nadzorował prace wodociągów miejskich, prace nad wytaczaniem nowych ulic, porządkowanie nadbrzeża Wilii, a także budowę mostu żelaznego nad Wilenką na Antokolu. Remontował teatr w Ratuszu, kościoły pw. św. Teresy i św. Jakuba i Filipa. Mieszkał z rodziną w Kolonii Montwiłłowskiej, w jednej z kamienic swego projektu. Do rodziny Michniewiczów należał dom przy ulicy Tumo-Vaižganto 4/1.

Kolonia Montwiłłowska jest najstarszą spółdzielnią mieszkalną w Wilnie. Obejmuje trzy ulice: J. Tumo-Vaižganto, J. Savickio oraz Kražių. Ogółem znajdują się tu 22 kamienice w stylu secesyjnym. Czas okazał się niezmiernie łaskawy dla tego zakątka Wilna. Malownicze kamieniczki nie zmieniły się, nie zniszczyły je wojny czy pożary. Każda ma osobne wejście, przy niektórych urządzone są małe ogródki. Spokojnie tu i cicho, a przecież to centrum miasta.

Zgodnie z zamysłem architektów najpierw były to domy jednorodzinne. Dwu- i trzypiętrowe kamienice o wąskich fasadach są różnie zaprojektowane, nie ma tu dwóch jednakowych.  Niektóre mają ciekawą historię. W kamienicy przy ul. J. Savickio mieszkał Stefan Narębski. W 1928 r. został mianowany architektem miejskim w Wilnie. Prowadził wykłady z konserwacji zabytków miejskich na Wydziale Sztuk Pięknych USB, projektował wnętrza. W 1937 r. został profesorem nadzwyczajnym USB. W 1945 r. wyjechał do Torunia, gdzie był jednym z organizatorów Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. W czasach sowieckich kamieniczki zostały podzielone na mieszkania i zamieniły się w domy wielorodzinne. Oprócz kolonii na Łukiszkach Montwiłł sfinansował budowę kolonii domów mieszkalnych na Rossie, na Śnipiszkach (ulice Rinktinės, Šeimyniškių i Slucko), obok ulic Aguonų, Šaltinių i Mindaugo oraz w obrębie ulic Basanavičiaus, Jovaro i Čiurlionio.

Czytaj więcej: Wędrówki ulicami wileńskimi: Montwiłł — wielki filantrop

Sam Montwiłł mieszkał w pałacu przy ul. Świętojerskiej, obecnie al. Giedymina 17. Współcześnie mieści się tu siedziba Ministerstwa Łączności Litwy. Wileński filantrop został pochowany na cmentarzu na Rossie. Dopiero po trzech latach, tj. w 1914 r., na grobie Montwiłła przy głównej kaplicy wzniesiono nagrobek – pomnik przedstawiający anioła z kagankiem oświaty w rękach. Zaprojektował go polski rzeźbiarz Zygmunt Józef Otto. Szacuje się, że jest to najdroższy pomnik nagrobny na Rossie. Koszt wystawienia pomnika wyniósł 7 tys. rubli, co było pokaźną sumą, jak na owe czasy. W 1932 r. wilnianie postawili Józefowi Montwiłłowi pomnik. Rzeźba dłuta Bolesława Bałzukiewicza stanęła na skwerku w pobliżu kościoła franciszkanów, przy ulicy Trockiej, gdzie mieściła się większość instytucji dobroczynnych Montwiłła oraz założona przez niego giełda pracy.