W XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej niezbędna była radykalna reforma ustrojowa. Kraj wyniszczony przez wojny połowy XVII w. i wielką wojnę północną (1700–1721) pogrążał się w wewnętrznym chaosie. Próby reformowania ustroju padały ofiarą anarchii szlacheckiej i osławionego liberum veto, które wykorzystywano zarówno w interesie rywalizujących ze sobą ugrupowań magnackich, jak i państw ościennych, zainteresowanych tym, aby polski ustrój się nie zmienił.
Znaczenie uchwalenia Konstytucji 3 maja
Próbę zmiany ustroju podjęto podczas Sejmu Wielkiego (1788–1792). Ukoronowaniem pracy nad reformą była Konstytucja 3 maja 1791 r. Polscy reformatorzy wzorowali się na ideałach rewolucji francuskiej i Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r.
– Nieprzypadkowo latem 1791 r. król Stanisław August Poniatowski pisze w liście do Zgromadzenia Narodowego Francji, że poza Francją „istnieje jeszcze jeden naród w Europie”, mając na myśli Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Słowa te brzmią wymownie, jeżeli pamiętać, że Rzeczpospolita była na te czasy wyjątkiem w morzu państw autokratycznych – mówię tu o Austrii, Rosji, Prusach. Nasz ustrój był wyjątkiem na skalę europejską. Próbowaliśmy dorównać przodującym społeczeństwom świata, demokracjom USA i Francji. To jest podstawowy czynnik, z którego wynikają inne demokratyczne reformy – wskazuje prof. Alfredas Bumblauskas, historyk z Uniwersytetu Wileńskiego.
Konstytucja 3 maja o kilka miesięcy wyprzedziła uchwalenie konstytucji Francji. Była pierwszą spisaną ustawą zasadniczą w nowożytnej Europie i drugą, po amerykańskiej (1787), na świecie.
– Co najbardziej jest istotne, w Konstytucji 3 maja została uporządkowana władza wykonawcza. Zniesiono zasadę elekcji króla, przez którą Polska i Litwa stoczyła się w bagno chaosu społecznego. Zniesiono prowadzące do anarchii liberum veto. Przede wszystkim wprowadzono niezwykle ważne reformy społeczne: nadano prawa mieszczaństwu. Przebudzenie warstwy mieszczan sprawiło, że na Litwie stała się widoczna litewskojęzyczna linia w kulturze. Pojawiło się tłumaczenie Konstytucji 3 maja na język litewski – wymienia historyk.
Litewski przekład Konstytucji 3 maja wciąż nie został doceniony w historii kultury litewskiej. Dotąd w języku litewskim ukazywały się bowiem jedynie teksty religijne i literackie. Chlubne statuty litewskie były spisane w różnych językach… z wyjątkiem litewskiego. Tłumaczenie Konstytucji 3 maja jest więc pierwszym politycznym i prawnym dokumentem w języku litewskim. To najlepszy przykład tego, że jest to również konstytucja Litwy.
Jak dodaje Alfredas Bumblauskas, w 2021 r. z okazji 230. rocznicy Konstytucji 3 maja i Zaręczenia Wzajemnego Obojga Narodów Bank Litewski wydał srebrną monetę kolekcjonerską o nominale 20 euro, na której znalazły się słowa z litewskiego przekładu Konstytucji 3 maja.
– Dołożyłem do wydania tej monety własne trzy grosze. Chcemy jakoś donieść polskiej stronie, że ta historia nie była jednobarwna, jak to postrzega większość polskich historiografów XIX–XX w., ale że Litwini też mieli w niej swój udział – podkreśla Alfredas Bumblauskas.
Czytaj więcej: Zanim nastąpiło 3 maja
| Fot. Marian Paluszkiewicz
Konstytucja 3 maja a kwestia litewska
Przez wiele lat święto 3 maja na Litwie było pomijane. Uważało się, że uchwalony w 1791 r. dokument ograniczył autonomię Wielkiego Księstwa Litewskiego we wspólnym państwie z Polską. W podręcznikach zaś Ustawa Rządowa była oceniana jako pomysł wręcz zgubny dla Litwy.
– Są tego dwie przyczyny – wyjaśnia litewski historyk. – Litwa zagniewała się na Polskę za całą historię. Sądzono też, że bracia Polacy uchwalili Konstytucję 3 maja wyłącznie dla Polaków, z pominięciem innego partnera, czyli Wielkiego Księstwa Litewskiego. W wizji historii litewskiej zwyciężyła wersja, że od momentu zawarcia unii lubelskiej, a nawet unii krewskiej, Litwa doświadczyła erozji, której winna jest Polska.
Poprawka konstytucyjna, którą nazwano Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów, uchwalona 20 października 1791 r., wprowadziła ważny dla strony litewskiej proporcjonalny udział Litwinów i Polaków w strukturach zarządzania przyszłym unitarnym państwem. Zgodzono się, aby co drugi sejm odbywał się na Litwie, a w urzędach centralnych (Komisjach Wojskowej i Skarbu) zarezerwowano równą liczbę miejsc dla przedstawicieli Litwy. Chociaż w Zaręczeniu również mowa o „wspólnej Ojczyźnie – Rzeczypospolitej Polskiej”, jednak wszędzie wspomina się też „obydwa narody” i Wielkie Księstwo Litewskie. W ten sposób przywrócono zasadę dualizmu państwa. Była to kontynuacja idei unii lubelskiej dopasowana do potrzeb nowego społeczeństwa.
– Bohaterem naszych czasów jest polski historyk, prof. Juliusz Bardach. Jego zasługą jest, że uwydatnił znaczenie i rolę Zaręczenia Wzajemnego Obojga Narodów. Dokument ten potwierdził odrębność historyczną Litwy. Ta odrębność przejawiła się również na początku XX w. Według Juliusza Bardacha epoka Konstytucji 3 maja zademonstrowała współistnienie Korony oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego, ale zarazem też ich odrębność – podkreśla prof. Alfredas Bumblauskas.
Czytaj więcej: Algimantas Kasparavičius: „Konstytucja 3 maja stworzyła mit, w którym żyjemy do dziś”
Artykuł opublikowany w wydaniu magazynowym „Kuriera Wileńskiego” Nr 17(49) 29/04/-05/05/2023