Na początku ulicy Antokloskiej pod nr 2 znajduje się budynek przypominający pałac. Jest to zabytek architektury historyzmu. Obecnie mieści się tu Ambasada Wielkiej Brytanii.
„Budowlę wzniósł na przełomie XIX–XX w. jako dom mieszkalny ppłk. Włodzimierz Pliszewski w miejscu dawnego klasycystycznego budynku. W okresie międzywojennym znajdowało się tu kasyno 6 Pułku Piechoty Legionów, w lewym skrzydle mieściło się przedszkole. W latach 60. ub. w. podczas budowy mostu Żyrmuńskiego zostało zburzone jedno skrzydło tego przypominającego pałac budynku. Naprzeciwko stała kapliczka, którą w 1947 r. władze sowieckie zburzyły” — pisał w książce „Pamiętam Antokol” wileński dziennikarz i publicysta Jerzy Surwiło.
Pałac nad Wilią
Budynek pod nr 6 był kiedyś rezydencją rodziny Vileišów. Pałac ten w latach 1904–1906 wybudował Petras Vileišis, litewski przemysłowiec i działacz społeczny. Autorem projektu był mieszkający w Wilnie architekt August Klein. Budowę nadzorował sam Vileišis, z zawodu inżynier. Do budowy wykorzystał beton, co było wówczas w Winie jeszcze rzadkością. Kamienie pod fundamenty sprowadził z Finlandii, ozdobione kaflami piece (było ich 28) z Holandii. Pałac wyposażono w nowoczesne łazienki, zainstalowano oświetlenie elektryczne i kanalizację. Z tarasu roztaczał się piękny widok na Wilię.
Czytaj więcej: Petras Vileišis, działacz litewski związany z polskością – wędrówki ulicami wileńskimi
Wystawa sztuki litewskiej
Obok pałacu stoi dom mieszkalny niegdyś należący również do Vileišisa. W tym budynku mieściła się redakcja i drukarnia gazety „Vilniaus žinios”, a także księgarnia. W 1907 r. odbyła się tu I Wystawa Sztuki Litewskiej, na której po raz pierwszy publicznie zostały zaprezentowane obrazy Čiurlionisa. Obecnie gmachy oraz budynek dawnej oficyny zajmuje Instytut Literatury Litewskiej i Folkloru. Zespół zachował oryginalną architekturę oraz wystrój wewnętrzny i jest wpisany na listę zabytków architektury.
W pałacu na Antokolu Vileišis mieszkał z rodziną do początku I wojny światowej. Żoną Petrasa była Alina z Moszczyńskich. W rodzinie było sześcioro dzieci.
Po przeprowadzce rodziny Vileišów na Kaukaz, a później, po śmierci właściciela (w 1926 r.), pałacem opiekowała się jego córka Elena Vileišytė-Jaloveckienė. W 1931 r. przeniosła się do Warszawy, a przed przeprowadzką sprzedała pałac i pozostałe budynki litewskiemu towarzystwu oświatowemu „Rytas”. Później w pałacu mieściło się także Litewskie Towarzystwo Naukowe z biblioteką, archiwum i muzeum.
| Fot. Marian Paluszkiewicz
Przedsiębiorca i oświatowiec
Petras Vileišis (1851–1926) urodził się we wsi Mediniai w ówczesnej guberni kowieńskiej. Ukończył wydział fizyczno-matematyczny uniwersytetu w Petersburgu oraz Instytut Inżynierii Drogowej i Kolejowej w Petersburgu. „Dorobiwszy się dużego majątku, część zysków przeznaczał na kulturę. Należał do tajnego towarzystwa kulturalnego Dwunastu Apostołów Wileńskich, które propagowało w mieście litewskość. Pomagał w wydawaniu nielegalnej prasy litewskiej, wnosił petycje o zniesieniu zakazu drukowania książek i czasopism litewskich czcionką łacińską. Po osiągnięciu tego celu w 1904 r. został wydawcą i redaktorem pierwszego legalnego dziennika litewskiego »Vilniaus žinios«. Ponadto założył w Wilnie drukarnię i księgarnię litewską. (…) Warto zaznaczyć, że w okresie zakazu druku książek litewskich (do 1904 r.) Vileišis własnym kosztem wydał około setki książeczek i broszur o treściach edukacyjnych, wiele z nich zresztą zostało napisane przez samego mecenasa. Jako społecznik, ich autor unikał treści politycznych, które mogłyby ściągnąć na ludzi represje władz. Całe życie poświęcił umocnieniu samoświadomości narodu i nauczeniu go gospodarowania” — pisze w książce „Dawne Wilno w tyglu kultur” dr Józef Szostakowski.
| Fot. Marian Paluszkiewicz
Jeden z najbogatszych
Vileišis działał w epoce, gdy ucisk carski już zaczął tracić na sile.
„Z najnowszymi technologiami budowy mostów kolejowych zapoznał się w Belgii, przez co stał się jednym z najbogatszych Litwinów. Z zawodu inżynier budowy kolei żelaznych i mostów, zamieszkał od 1898 roku w Wilnie, gdzie zainwestował niemały przywieziony z Rosji kapitał. Kupił działkę w pobliżu stacji towarowej, gdzie założył mechaniczny warsztat wyrobów żelaznych. Do pracy przyjmował wyłącznie Litwinów. Tak tworzono bazę dla ożywienia i szerzenia w Wilnie ducha litewskości. Pieniądze jako takie nie stanowiły dla niego celu. W jednej ze swych książek tak pisał: »Należy starać się zdobyć pieniądze, gdyż z ich pomocą można wiele dobrego, jak dla bliźniego, jak też dla Ojczyzny uczynić«” — pisze dr Szostakowski.
Przykładem tego były starania o powrót nabożeństw w języku litewskim przynajmniej w jednym z kościołów Wilna.
Z pomocą społeczności litewskiej w 1901 r. udało się odzyskać pozostający bez doglądu kościół pw. św. Mikołaja. Vileišis własnym kosztem odrestaurował świątynię, przy czym dobudował do niej dom opieki i salę zgromadzeń. W ten sposób w mieście powstała pierwsza litewska parafia.
Bracia Vileišisowie
W 1921 r. Petras Vileišis przeniósł się do Kowna. Był ministrem komunikacji Litwy. Zmarł podczas wakacji w Połądze w sierpniu 1926 r., pochowany został w Kownie. W 1935 r. szczątki Vileišisa zostały uroczyście przeniesione do grobowca rodzinnego na cmentarzu na Rossie. Jego bracia, Antanas i Jonas, również byli wybitnymi działaczami społecznymi. Uważa się, że Jonas Vileišis, sygnatariusz Aktu Niepodległości Litwy napisał najważniejszą część Aktu Niepodległości z 16 lutego 1918 r.
Czytaj więcej: Pałac na Antokolu, siedziba Vileišisów
