Leszek Wątróbski: Pani niedawno wydana książka pt. „Polacy w Naddniestrzu. Świadectwo zanikającego dziedzictwa” jest wynikiem pięcioletniego projektu badawczego.
Helena Krasowska: Sam projekt badawczy trwał pięć lat i był prowadzony w Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego. Pierwszy raz pojechałam do Naddniestrza w 2015 r. i wcale nie miałam zamiaru tam prowadzić badań. Po pobycie wśród Polaków na tym terenie stwierdziłam, że ta mniejszość jest bardzo ciekawa i specyficzna, wyróżnia się na tle znanych mi innych mniejszości polskich, np. z Bukowiny i południowo-wschodniej Ukrainy, gdzie prowadziłam wcześniej moje badania.
Mój pierwszy dłuższy pobyt badawczy miał miejsce w 2019 r., wtedy spędziłam z Polakami dwa tygodnie, zebrałam materiał reprezentacyjny oraz nawiązałam kontakty do dalszych badań we wszystkich badanych miejscowościach.
Warto zaznaczyć, że w Naddniestrzu Polacy mieszkają od dawien dawna, i choć stanowią nieliczną grupę, to jednak bardzo dobrze zorganizowaną. Badania były prowadzone na różne sposoby: wywiadu narracyjnego, metodą biografii językowej oraz poprzez ankietowanie.
W kolejnych latach towarzyszyli mi studenci i absolwenci Studium Europy Wschodniej UW, którzy uczyli się pracy w terenie i byli niezmiernie pomocni w tych badaniach. Ten pobyt był bardzo owocny także dzięki postawie Polaków w Naddniestrzu, którzy przyjęli nas jak własną rodzinę, otworzyli nie tylko domy, ale i serca, opowiadając nam swoje historie, udostępniając nam swoje archiwa domowe.
| Fot. Leszek Wątróbski
Czy zebrany wielowątkowy materiał stanowił jakiś metodologiczny problem z ułożeniem w całość i pokazaniem problemu badawczego?
Z badań terenowych wynikało, że mniejszość ta jest różnorodna pod względem używania języka, różnych czynników tożsamościowych, można wyodrębnić pewne podgrupy. Warto zaznaczyć, że w Raszkowie Polacy mieszkają od dawna, tam była Rzeczpospolita. Z kolei np. w Tyraspolu mniejszość polska jest napływowa z okresu przemieszczeń ludności w Związku Radzieckim.
| Fot. Leszek Wątróbski
Jak została ułożona treść Pani książki?
Ze względu na różne grupy polskie zdecydowałam się na to, aby każdej podgrupie poświęcić osobny rozdział i pokazać ich specyfikę. To daje większą przejrzystość i zrozumienie samego problemu badawczego pod względem używania języków i obecnego podziału organizacyjnego.
Podejście interdyscyplinarne jest niezbędne, aby pokazać historię i rozwój tej mniejszości w dłuższej perspektywie. Na początku zakładałam jedynie współczesne wyniki badań terenowych i pokazanie życia Polaków obecnie. Po przemyśleniu zdecydowałam się, aby podać tło historyczno-społeczne do zrozumienia całości problematyki badawczej.
Celem badań było udokumentowanie niematerialnego i materialnego dziedzictwa kulturowego obecnego jeszcze wśród przedstawicieli najstarszego pokolenia, ale coraz bardziej zanikającego w życiu osób młodych. Wypowiedzi najstarszych osób stanowią niezwykłą wartość dla kultury polskiej. Istotnym celem było także pokazanie wartości świadectwa polskiego dziedzictwa kulturowego w obcym kulturowo środowisku.
Układ pracy dotyczy zagadnień historycznych, problematyki społecznej i narodowościowej. Zaprezentowałam polskie osadnictwo na tym terenie, skupiłam się również na sytuacji językowej i tożsamościowej w sferze rodzinnej. Dokonałam rysu historycznego Kościoła katolickiego, nie zabrakło prezentacji obecności księży katolickich, w tym także sytuacji socjolingwistycznej w sferze religijnej. Moją uwagę zwróciły polskie organizacje społeczno-kulturowe, nauczanie języka polskiego, w tym sytuacja językowa w sferze szkolnictwa, w sferze sąsiedzkiej oraz w kontaktach z przyjaciółmi. Zaprezentowałam wyznaczniki tożsamości polskiej połączonej z deklaracją z dokumentów osobistych.
| Fot. Leszek Wątróbski
Jak można podzielić polskie grupy w Naddniestrzu?
Na terytorium Naddniestrza mieszkają następujące grupy polskie, które można podzielić ze względu na miejsce urodzenia, polską tożsamość, zróżnicowane używanie idiolektów języka polskiego: 1. urodzeni w Słobodzie-Raszkowie; 2. urodzeni w Raszkowie; 3. potomkowie Polaków przybyłych z Małopolski, urodzeni w Rybnicy; 4. urodzeni na terenie współczesnej Ukrainy i Białorusi w różnych jej obwodach, często wówczas należących do Polski; 5. urodzeni w innych republikach Związku Sowieckiego.
Ze względu na różne miejsca urodzenia rozmówców lub ich rodziców współcześnie grupa ta nie wyróżnia się odrębnymi polskimi gwarami. Różnią się idiolekty poszczególnych osób, ze względu na miejsce urodzenia użytkowników języka.
Nieliczne pojedyncze osoby z najstarszego pokolenia mówią jeszcze po polsku, pozostali użytkownicy używają dialektów: raszkowskiego, słobodzkiego, chochłackiego, mieszanego, ukraińskiego lub rosyjskiego. Język polski wyuczony ma inną wartość i nosi inne cechy fonetyczno-fleksyjne oraz gramatyczne, może stać się przedmiotem badań w przyszłości. Dla mnie osobiście wartość stanowią ludzie, a nie sam teren, choć położenie geograficzne i przemiany społeczno-polityczne wpływają na kształt i rozwój mniejszości. Tu następowała zmiana granic, zmiana ustrojów politycznych, odbywały się prześladowania w stosunku do mniejszości polskiej.
Warto wspomnieć również lata 1937–1938, kiedy na tym terenie trwały egzekucje ze względu na pochodzenie. Mimo tych trudnych czasów Polacy tam jednak przetrwali i mogli się odrodzić na początku lat 90. – głównie dzięki księżom sercanom, którzy rozpoczęli na tym terenie swoje posługę kapłańską. To oni byli propagatorami ruchu polskiego.
| Fot. Leszek Wątróbski
Badania w Naddniestrzu zakończyły się sukcesem. Ukazała się Pani znakomita monografia. Jakie dalsze plany badawcze ma Pani Profesor?
Dotychczasowe moje badania dotyczyły mniejszości polskiej na Bukowinie Karpackiej. Wyniki badań w Naddniestrzu bardzo dobrze pokazują zróżnicowanie polskich grup na tych terenach. W związku z tym, że zebraliśmy z zespołem bardzo dużo materiału wizualnego i na Bukowinie Karpackiej i w Naddniestrzu, który nie został zamieszczony w monografiach, zaplanowałam już wcześniej stworzenie platformy multimedialnej.
Od 2023 r. realizuję z zespołem projekt Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki pt. „Świadectwo zanikającego dziedzictwa. Encyklopedia wiedzy o Polakach na Bukowinie Karpackiej oraz w Naddniestrzu”. Projekt jest realizowany w Instytucie Slawistyki Polskiej Akademii Nauk. Jego efektem będzie platforma internetowa stanowiąca skarbnicę wiedzy o polskim dziedzictwie kulturowym na Bukowinie i w Naddniestrzu. Taka multimedialna strona będzie pełniła trzy zasadnicze funkcje: będzie encyklopedią o Polakach, stroną internetową prezentującą materiały w przystępny i atrakcyjny sposób; stanie się narzędziem badawczym do bieżącej pracy naukowej w terenie; pozostanie magazynem danych badawczych pozyskanych podczas badań terenowych. Prezentacyjną funkcję platformy będzie pełniła strona internetowa jako encyklopedia wiedzy o Polakach na Bukowinie oraz w Naddniestrzu udostępniająca, co do zasady, wszystkie zgromadzone materiały w formie umożliwiającej wygodne przeglądanie lub odtwarzanie. Ta multimedialna strona została zaprojektowana przez Centrum Kompetencji Cyfrowych Uniwersytetu Warszawskiego od podstaw, z uwzględnieniem wszystkich celów projektu i różnorodności materiałów. Zasoby zostaną rzetelnie opisane metadanymi (zgodnie ze standardem Dublin Core i zasadami dobrych praktyk opisu cyfrowych zbiorów archiwalnych), a ponadto powiązane zostaną z interaktywną mapą regionu. Umożliwi to użytkownikom strony nie tylko przeglądanie, lecz także wiarygodną identyfikację zgromadzonych świadectw dziedzictwa kulturowego.
Zamknięcie projektu nastąpi w 2028 r., obecnie trwają prace, aby można było jak najszybciej udostępnić platformę zainteresowanym osobom. Polskie dziedzictwo kulturowe poza granicami kraju jest warte dokumentowania, opracowywania i pokazywania. Stosując nowoczesne cyfrowe technologie, zachowujemy na długo pamięć po polskim dziedzictwie na badanych terenach.
Dziękuję za rozmowę i życzę szybkiej finalizacji projektu.
Czytaj więcej: Polacy w kiszyniowskim kościele. Opowieści mołdawskiej Polonii
Wywiad opublikowany w wydaniu magazynowym dziennika „Kurier Wileński” Nr 43 (122) 25-31/10/2025
