Do Polski karmelici przybyli ok. 1380 roku. Do Wilna karmelitów sprowadził w 1506 roku Mikołaj Radziwiłł (1470-1521), wzniósł dla nich kościół pw. NMP Śnieżnej oraz klasztor, który przetrwał w Wilnie do r. 1798; następny klasztor założył w 1624 Wojciech Chludziński przy kościele Wszystkich Świętych, klasztor skasowali Rosjanie w 1885. Ponadto w Wilnie istniał klasztor przy kościele św. Jerzego i przy kościele św. Stefana (1821). Karmelitów wypędzili z Wilna Rosjanie po skasowaniu klasztoru w 1885 roku.
Następnym zakonem, jaki pojawił się w Wilnie, by walczyć z Reformacją byli jezuici — Towarzystwo Jezusowe (TJ), Societas Iesu (SI, SJ), katolicki męski zakon kleryków regularnych, założony w 1534 przez św. Ignacego Loyolę (1491-1556) w Paryżu, w 1540 zatwierdzony przez Papieża Pawła III (1468-1549). Celem zakonu jest wspieranie Kościoła, zwłaszcza papieża, w realizacji trudnych zadań i w walce z poważnymi zagrożeniami. Dewizą jezuitów jest — Ad majorem Dei gloriam (dla większej chwały Bożej), a godłem powszechnie przyjętym — chrystologiczny znak IHS. Zakon ma strukturę hierarchiczną z dożywotnio obieranym generalnym przełożonym (zw. generałem, a niekiedy czarnym papieżem).
Zakon dzieli się na prowincje, na których czele stoi prowincjał mianowany przez generała. Domy zakonne ze studiami dla młodzieży zakonnej lub świeckiej — kolegia, są kierowane przez rektorów, a mniejsze domy o charakterze duszpasterskim – rezydencje, przez superiorów. Każdy członek zakonu przechodzi 2-letni nowicjat, potem kandydaci na kapłanów odbywają 3-letnie studia filozoficzne, pełnią praktykę pedagogiczną, odbywają studia teologiczne (4-lub 5-letnie), a po otrzymaniu święceń odbywają studia specjalistyczne oraz prawa zakonnego i duchowości (tzw. III probacja); w końcu składają śluby proste lub uroczystą profesję wraz z osobnym ślubem posłuszeństwa papieżowi dotyczącym pracy misyjnej.
Towarzystwo Jezusowe jest najpotężniejszym zakonem katolickim, który odegrał po soborze trydenckim zasadniczą rolę w dziedzinie reformy Kościoła. W 1773 papież Klemens XIV (1705-1774) skasował zakon jezuitów i dopiero po wznowieniu ich działalności w 1814 powrócili na dawne tereny misyjne. Zakon przetrwał jedynie pod zaborem rosyjskim, na Białorusi, gdzie został zatwierdzony przez papieża Piusa VII (1742-1823). Jezuici białoruscy prowadzili stacje misyjne wśród osadników niemieckich, francuskich i polskich w okolicach Saratowa, Odessy i Astrachania. W 1806 otwarto misję na Kaukazie z ośrodkiem w Mozdoku, w 1810 stację w Irkucku i w 1811 — w Tomsku. W 1820 jezuici zostali wyrzuceni z granic monarchii rosyjskiej, osiedlili się i działali w Galicji.
Do Polski jezuici zostali sprowadzeni w 1564 przez kardynała Stanisława Hozjusza (1504-1579). Pierwsze kolegium jezuickie powstało w Braniewie. Zakon rozwinął się zwłaszcza za panowania Stefana Batorego. Do Wilna jezuitów sprowadził w 1569 biskup Walerian Protasewicz (1504-1580) i osadził ich w swojej juryzdyce w pobliżu kościoła św. Jana, w 1570 założyli oni kolegium, a w 1579 — akademię, zatwierdzoną prze króla Stefana Batorego. Posiadali domy zakonne przy kościele św. Ignacego i św. Kazimierza, gdzie prowadzili Collegium Nobilium. W 1820 jezuici zostali przez władze rosyjskie z Wilna i Wileńszczyzny usunięci; powrócili do Wilna w 1920 roku, a od 1922 do 1939 prowadzili gimnazjum męskie oraz szkołę powszechną. W 1928 zorganizowali parafię unicką, kierowali sodalicjami studenckimi i inteligenckimi. W okresie międzywojennym w Wilnie mieszkało 13 księży, 14 kleryków i 11 braci.
Na początku XVII wieku przybyli do Wilna kanonicy laterańscy — Zakon Księży Kanoników Regularnych Laterańskich Najświętszego Zbawiciela, Sacer et Apostolicus Ordo Canonico-runt Regularium Sancti Augustini; Congregationis Sanctissimi Salvatoris Canonicorum Regularis Lateranensis — (CRL). Początki zakonu sięgają XI wieku, kiedy to wspólnoty kapłanów żyjących według reguły św. Augustyna z Hippony (354-430), zwanych kanonikami, zostały zreformowane przez papieża Grzegorza Wielkiego (ok.540-604). W 1118 r. powstała pierwsza kanonia przy bazylice laterańskiej. Z czasem powstawały nowe wspólnoty kanonickie, które organizowały się w kongregacje. Do Polski przybyli w XI wieku i osiedlili się w Trzemesznie, Czerwińsku i na górze Sobótce, a w 1340 r. w Kazimierzu pod Krakowem przy kościele Bożego Ciała.
Na Litwę przybyli na początku XVII w. i zostali osadzeni w Krzemienicy k. Wołkowyska w 1617. Do Wilna sprowadzono ich w 1625 r. i osadzono przy drewnianym kościele św. Piotra i Pawła, po wybudowaniu nowego kościoła przez Michała Kazimierza Paca (ok.1624-1682), osiedli przy tej świątyni i mieszkali tam do 1864 roku, kiedy władze rosyjskie klasztor skasowały, a zakonników usunęły z miasta.
Zachowując wskazania ewangeliczne we wspólnym życiu, kanonicy regularnie spełniali posługi duszpasterskie: głosili Słowo Boże, prowadzili parafie, nauczali młodzież oraz przepowiadali Ewangelię w krajach misyjnych. Tradycyjnym ubiorem zakonnym jest biała sutanna z krótką pelerynką, na co dzień czarna sutanna.
Prawie w tym samym czasie przybyli do Wilna karmelici bosi, Bracia Bosi Zakonu Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel, Fratres Discalceati Ordinis Beatae Mariae Virginis de Monte Carmelo (OCD), katolicki zakon klerycki. Kolebką zakonu był klasztor w Duruelo, założony w 1568 z inicjatywy św. Teresy od Jezusa (1515-1582) i św. Jana od Krzyża (1542-1591). W zakonie realizowano terezjańską koncepcję życia karmelitańskiego opartą na regule zakonu zatwierdzoną przez papieża Innocentego IV (1195-1254), kładąc większy nacisk na modlitwę kontemplacyjną, ubóstwo i praktyki pokutne, ograniczając równocześnie działalność duszpasterską.
W Polsce pierwszy klasztor karmelitów bosych został założony w 1605 w Krakowie. Do Wilna karmelitów bosych sprowadzono w 1626 i osadzono przy kościele św. Teresy z Avili (św. Teresy od Jezusa) i sanktuarium Matki Boskiej Ostrobramskiej, działali tam do 1844; także — przy kościele św. Teresy na Rybakach w Wilnie (1690-1837). Po I wojnie światowej karmelici bosi powrócili do Wilna, do 1938 w klasztorze przy Ostrej Bramie było 10 księży, 5 braci i 10 kleryków.
Po 9 latach w Wilnie osiedlili się bonifratrzy, dobrzy bracia, Zakon Szpitalny Świętego Jana Bożego (1495-1550), Ordo Hospitalarius Sancti Joannis de Deo (OH), zakon z regułą św. Augustyna. Zgromadzenie zakonne bonifratrów zostało założone w 1540 w Grenadzie przez św. Jana Bożego i zatwierdzone w 1571 przez papieża Piusa V (1504-1572). W 1586 podniesione przez papieża Sykstusa V (1521-1590) do rangi zakonu.
W Polsce zakon działa od 1609; zakonnicy składają dodatkowy ślub służenia chorym, zajmują się prowadzeniem aptek, szpitali i domów opieki, specjalizują się w ziołolecznictwie. Do Wilna bonifratrów sprowadził biskup Abraham Wojna (1569-1649) w 1635 roku. Ufundował on dla nich kościół i klasztor na dawnej juryzdyce biskupiej. Od 1651 r. zakonnikami opiekował się biskup Jerzy Tyszkiewicz (1596-1656). Przy budynku klasztornym założono szpitalik, w którym z początku leczono wszystkich chorych, później wyłącznie chorych psychicznie. Kompleks budynków klasztorno-szpitalnych ukształtował się w końcu XVII- na początku XVIII w., który obejmował klasztor, szpital i zabudowania pomocnicze. Szpital znajdował się na parterze, a cele zakonników na pierwszym piętrze.
Klasztor bonifratrów władze carskie zamknęły w 1843 r., a kościół objęli księża świeccy. W 1903 r. szpital dla psychicznie chorych przeniesiono do Nowej Wilejki. Po I wojnie światowej, w l. 1924-1940 bonifratrzy wrócili do klasztoru, został otworzony nowicjat, zakonnicy założyli dom starców, którym się opiekowali, prowadzili też stołówkę „Caritasu” dla ubogich. W okresie międzywojennym klasztor i dom starców działały przy placu Napoleona (Daukanto). W klasztorze mieszkał jeden ksiądz i 9 braci zakonnych, w domu starców przebywało 120 osób. Bonifratrzy przetrwali okres wojny i okupacji a w 1945 wyjechali do Łodzi. W krużganku kościoła św. Krzyża jeszcze przed wojną znajdowała się studzienka, a lud wileński wierzył, że woda z tej studzienki leczy wszelkie choroby, a przede wszystkim trachomę, chorobę oczu.
Wkrótce po bonifratrach do Wilna przybyli kanonicy regularni od pokuty błogosławionych męczenników, Ordo Canonicorum Regularium mendicantium Sanctae Mariae de Metro de Poenitentia Sanctorum. Zakon powstał na podstawie reguły św. Augustyna ok. 1250 roku w Rzymie przy kościele Santa Maria de Metro. W dobie wypraw krzyżowych poległych w obronie Ziemi Świętej rycerzy uznawano za męczenników — stąd w nazwie Zakonu „błogosławieni męczennicy”.
Do Krakowa kanonicy zostali sprowadzeni przez księcia Bolesława Wstydliwego (1226-1279) w 1257 roku i osadzeni przy kościele p.w. św. Marka — stąd ich popularna polska nazwa – marki. Na Litwę sprowadzeni w 1390 i osadzeni w Bystrzycy nad Wilią przy kościele p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego istnieli tam w l. 1390-1523, rok później zakon osadzono w Miednikach przy kościele p.w. Świętej Trójcy działali w l. 1391-1832; także działali w Michaliszkach przy kościele św. Michała Archanioła w l. 1622-1832. Do Wilna przybyli w 1644 roku i osiedli na Zarzeczu przy kościele św. Bartłomieja. W 1845 władze rosyjskie zakon skasowały. Dopiero w okresie międzywojennym powrócili do Wilna i mieszkało tam dwóch zakonników. Na Wileńszczyźnie nazywano ich „białymi augustianami”. Kanonicy roztaczali opiekę duchową nad rycerstwem biorącym udział w wyprawach krzyżowych, grzebali poległych rycerzy chrześcijańskich, a w wiekach późniejszych prowadzili ogólną działalność duszpasterską (szczególnie oddając się kaznodziejstwu i spowiadaniu) we własnych kościołach. Strojem zakonnym marków był biały habit ze szkaplerzem, na który nakładano mucet (pelerynkę) z kapturem. Na szkaplerzu i mucecie noszono wyszyte czerwone serce z zaćwieczonym weń krzyżem.
Wkrótce po kanonikach-markach sprowadzono do Wilna augustianów, zakon oparty na regule św. Augustyna; eremici, Ordo Fratrum Eremitarum Sancti Augustini (OESA), zakon katolicki, założony w 1256 we Włoszech przez papieża Aleksandra IV (ok. 1185-1261) w miejsce wspólnot pustelniczych żyjących po 430 według reguły św. Augustyna; od 1303 zakon żebrzący. Do Polski zostali sprowadzeni z Pragi w 1342 przez króla Kazimierza III Wielkiego. Na pierwszą połowę XVII w. przypadł największy rozkwit augustianów eremitów na ziemiach polskich, w XVII w. przybyli do Wilna. W roku 1677 augustianie eremici otrzymali plac po byłej cerkwi unickiej św. Koźmy i Damiana, która spłonęła w 1655. Początkowo zbudowali sobie kościół drewniany, gdy ten spalił się w pożarze w 1742, zakonnicy rozpoczęli w 1746 budowę kościoła murowanego pw. Matki Boskiej Pocieszenia. Na rogu ulic Sawicz i Bakszty w Wilnie był ich klasztor.
Cdn.
Pocz. w nr. 216
W okresie miedzywojennym klasztor i dom starców działały przy placu Napoleona (Daukanto)
Fot. Marian Paluszkiewicz