| Fot. Marian Paluszkiewicz
Pierwsza drukarnia na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego rozpoczęła działalność 20 maja 1522 r. Otworzył ją w Wilnie Franciszek Skaryna – pierwszy drukarz Wielkiego Księstwa Litewskiego i tłumacz Biblii na język państwowy, którym wówczas był… ruski.
– Bardzo często powtarzam moim uczniom, że w naszej historii wiele jest momentów, których nie znamy, a którymi powinniśmy się szczycić. Skaryna to jedna z postaci, którymi jako wilnianie zbyt mało się chlubimy. Był człowiekiem wszechstronnie wykształconym, studiował na bardzo dobrych europejskich uniwersytetach, wiele podróżował, przede wszystkim zapisał się w historii jako tłumacz Biblii i drukarz. Jego obecność w naszym mieście na pewno warto podkreślać i doceniać – mówi Krystyna Masalska, nauczycielka historii w Gimnazjum im. św. Rafała Kalinowskiego w Niemieżu i przewodniczka po Wilnie.
Tłumacz Biblii
| Fot. Marian Paluszkiewicz
Franciszek Skaryna urodził się w Połocku w latach 80. XV w. Rodzinne miasto opuścił w 1504 r., by studiować w Akademii Krakowskiej. Po dwóch latach uzyskał stopień bakałarza sztuk wyzwolonych, później także magistra medycyny, a na początku 1510 r. – doktora sztuk wyzwolonych. Studia kontynuował w Padwie, gdzie otrzymał tytuł doktora medycyny. Do historii przeszedł jednak jako drukarz i tłumacz.
Swoją pierwszą drukarnię założył w Pradze w 1517 r. Tam też wydał pierwszą książkę – „Psałterz” – przełożony na język staro-cerkiewno-słowiański. W następnych księgach Skaryna poszedł o krok dalej. Biblię tłumaczył sam na język ruski, będący wówczas językiem urzędowym Wielkiego Księstwa Litewskiego, który był o wiele bardziej zrozumiałym dla ówczesnego prawosławnego czytelnika. Właśnie z tego języka rozwinął się później m.in. język białoruski, toteż „Biblia Ruska” uważana jest za pierwszą książkę wydaną w tym języku. W sumie przez ponad roczną działalność w Pradze wydał dwadzieścia dwie księgi biblijne, które przeszły do historii jako „Biblia Ruska”. Było to niezwykłe osiągnięcie, które stawiało wschodniosłowiańską biblistykę w czołówce europejskiej i wyprzedzało biblistykę polską o co najmniej kilkanaście lat.
Czytaj więcej: Czego może nas nauczyć historia polskich Kresów
Wileński okres
W Wilnie zamieszkał dopiero na początku lat 20. XVI w., w domu najstarszego burmistrza wileńskiego Jakuba Babicza, gdzie założył pierwszą w Wielkim Księstwie Litewskim drukarnię. Około 1522 r. wydał w niej „Małą książeczkę podróżną”. W marcu 1525 r. wydrukował ostatnią swoją książkę – „Apostoł”.
Jakiej był narodowości, kim się czuł? Skaryna żył w czasach, gdy nieznane było jeszcze pojęcie świadomości narodowej w dzisiejszym pojęciu. Warto zauważyć, że na uczelni krakowskiej zapisano go jako Litwina (Lithanus), co oznaczało jego pochodzenie państwowe – z Wielkiego Księstwa Litewskiego, w Padwie jako Rusina (Ruthenus), a w Pradze jako Rusa (Rus), co określało jego pochodzenie etniczne. Niewątpliwie jednak ogromne znacznie przywiązywał on do języka ruskiego, który określał go bardziej nawet niż wyznanie. Skaryna był prawdopodobnie katolikiem konwertytą, podkreślał jednak, że wydał swoje księgi dla ludzi pospolitych języka ruskiego, a jego Biblia była przeznaczona dla wszystkich chrześcijan posługujących się nim, bez względu na to, jakiego byli wyznania.
Okazją do lepszego poznania jego życiorysu, jak i dorobku, może być zapewne rok 2022, gdyż 500-lecie wydania pierwszej książki w Wielkim Księstwie Litewskim, czyli „Małej książeczki podróżnej” i założenia pierwszej drukarni, uczcił Sejm RL, włączając Franciszka Skarynę do patronów następnego roku. W sejmowej uchwale podkreślono wkład Skaryny jako pioniera druku, wydawcy książek, propagatora dialogu międzykulturowego, zaangażowanego w powstanie i rozwój prasy na Litwie i w Europie Wschodniej.
| Fot. Marian Paluszkiewicz
Czytaj więcej: Mikołaj Kopernik i Wilno mają ze sobą wiele wspólnego
Ślady pamięci dzisiaj
Przypominać o tej postaci, zwłaszcza w Wilnie, gdzie mieszkał i pracował, zapewne warto. Jak zauważa Krystyna Masalska, obecnie o wileńskim etapie życiorysu Skaryny najczęściej pamiętają Białorusini i prawosławni.
– Jako przewodniczka najczęściej z opowieścią o jego obecności w mieście stykam się w czasie zwiedzania cerkwi Ducha Świętego w Wilnie. To właśnie w tym miejscy najczęściej przywoływana jest opowieść o tłumaczu „Biblii Ruskiej”. Można oczywiście znaleźć również inne ślady Skaryny na wileńskiej Starówce. Miejsce pierwszej drukarni zostało upamiętnione przez tablicę umieszczoną na ścianie budynku z napisami w języku litewskim i białoruskim. Odwiedzić można również podwórko starej kamienicy, która oczywiście wygląda zupełnie inaczej niż w XVI w. Do historii Skaryny, choć nie głosi tego żaden napis, nawiązuje również znajdujący się tam pomnik „Kronikarza”. Rzeźba jest pracą dyplomową artysty Vaclovasa Krutinisa, absolwenta Instytutu Sztuk Pięknych. Została postawiona bez żadnych pozwoleń w czasach sowieckich, najpierw uważano, że po obronie pracy zostanie zdemontowana, ale okazała się stałym elementem już przez przeszło 40 lat – opowiada rozmówczyni „Kuriera Wileńskiego”.
Choć niewątpliwie Skaryna jest ważną postacią w historii Wielkiego Księstwa Litewskiego, nie zajmuje zbyt wiele miejsca w szkolnych programach.
– Muszę przyznać, że jest to postać traktowana dosyć marginalnie. Zdarzają się oczywiście inicjatywy, w których jest on bardziej eksponowany. Niedawno więcej miejsca poświęcono jego historii podczas olimpiady historycznej miasta Wilna dla klas 7-8, którą współorganizowałam. Jej głównym tematem były ślady różnych narodowości w dziejach miasta i rzeczywiście znaczenie Skaryny zostało w niej bardzo podkreślone. Myślę, że 2022 r. będzie kolejną okazją, by do tej postaci powrócić. To bardzo ważne i potrzebne, gdyż ukazuje nie tylko niedoceniane aspekty historii Wielkiego Księstwa Litewskiego, ale również to, że było to państwo wielokulturowe, oparte na zasadach współistnienia różnych narodowości, języków i religii – podkreśla Masalska.
