Nowotwory mające związek z płcią stanowią duży problem medyczny. Są to zwykle nowotwory złośliwe, wykrywane w późnym stadium choroby. Stanowią one więcej niż 40 % wszystkich chorób nowotworowych wśród kobiet. Statystyki podają, że jest 5 nowotworów złośliwych, które najczęściej atakują kobiety. To rak płuc, rak piersi, rak jajnika, rak trzonu macicy, rak szyjki macicy. Jak widać, spośród tych pięciu cztery z nich są typowo kobiece. Czym się charakteryzują? Jak ich uniknąć? Na te i inne pytania dotyczące kobiecych chorób onkologicznych odpowiada Danuta Wasilewska, ginekolog Wileńskiego Szpitala Uniwersyteckiego Santaros Klinikos.
| Fot. archiwum własne
Mówi się, że nowotwór jajnika to cichy zabójca. Dlaczego tak się go określa?
Istotnie, o raku jajnika mówi się, że to „cichy zabójca”. Początkowo nie daje on bowiem żadnych typowych objawów, a gdy sygnały już się pojawią, są bardzo subtelne. Możemy mylić je z niestrawnością, zespołem jelita drażliwego, PMS (czyli zespół napięcia przedmiesiączkowego, z ang. premenstrual syndrome). To opóźnia diagnozę i pogarsza rokowania. Na Litwie każdego roku zapada na tę chorobę około 400 kobiet.
Najwięcej przypadków raka jajnika notuje się pomiędzy 50. a 70. rokiem życia, ale ok. 15% zachorowań zdarza się przed 50. rokiem życia, zwłaszcza u kobiet posiadających uwarunkowaną genetycznie skłonność do tego nowotworu, np. mutację genów BRCA1 lub BRCA2. W początkowych stadiach rozwoju rak jajnika zazwyczaj nie daje żadnych charakterystycznych objawów. W tym czasie od guza mogą odrywać się komórki nowotworowe i przemieszczać się wraz z płynem otrzewnowym po całej jamie brzusznej, umiejscawiając się w innych narządach, m.in. jelitach, wątrobie czy żołądku. Wtedy choroba staje się zaawansowana i pojawiają się jej pierwsze charakterystyczne objawy. Zazwyczaj są to symptomy ze strony przewodu pokarmowego, takie jak wzdęcia, uczucie pełności w brzuchu, odbijania, powiększenie się obwodu brzucha. Jednym z niepokojących objawów w zaawansowanej postaci choroby jest wodobrzusze. Rak jajnika rzadziej daje objawy ze strony narządu rodnego, takie jak nieprawidłowe krwawienia czy uczucie ucisku w miednicy.
Chociaż nie istnieją żadne skuteczne badania profilaktyczne pozwalające wykryć wczesnego i bezobjawowego raka jajnika, najlepszym jak dotąd sposobem kontroli jajników wydaje się być badanie USG przezpochwowe, które umożliwia odpowiednio wczesne dostrzeżenie zmian i wykrycie guza. Innym badaniem diagnostycznym wykorzystywanym w diagnostyce nowotworów jajnika jest ocena poziomu markerów Ca-125 i HE-4. Jednak bardzo często we wczesnych stadiach raka jajnika poziom markerów jest prawidłowy. Z drugiej jednak strony, nieprawidłowe wyniki markerów nie muszą oznaczać choroby nowotworowej.
Niestety, kobieta może być badana co roku przez najlepszego ginekologa, ale na kolejnej corocznej wizycie może on zdiagnozować już zaawansowaną postać raka jajnika. Dlatego wszyscy ginekolodzy są wyczuleni na ten problem i zawsze bardzo dokładnie wykonują USG jajników.
Chciałabym jeszcze zaznaczyć, że jest udowodnione, iż przyjmowanie doustnej antykoncepcji hormonalnej obniża ryzyko zachorowania na raka jajnika.
Następny w częstotliwości występowania jest rak trzonu macicy, inaczej zwany endometrium. Co to jest, jakie są przyczyny tego raka i jakie są możliwości leczenia?
Rak trzonu macicy, zwany inaczej rakiem endometrium, jest nowotworem złośliwym błony śluzowej wyściełającej macicę i dotyczy corocznie około 600 kobiet na Litwie. Najczęściej raka trzonu macicy rozpoznaje się u kobiet w okresie okołomenopauzalnym, a więc pomiędzy 55. a 64. rokiem życia, jak również u kobiet po 70. roku życia. Najczęściej występuje u kobiet mieszkających w krajach rozwiniętych, a czynnikami predysponującymi występowanie raka endometrium są: cukrzyca, otyłość, brak aktywności fizycznej. Najnowsze badania wskazują, że jeden z typów raka trzonu macicy może mieć związek z nosicielstwem mutacji w genie BRCA1, a także z mutacjami innych genów.
Istnieją również czynniki, które mogą zmniejszyć ryzyko wystąpienia raka trzonu macicy. Są to: wczesna menopauza i późna menarche (określenie oznaczające wystąpienie u dziewcząt pierwszej miesiączki, pierwszego cyklu menstruacyjnego), wcześniejsze ciąże, aktywność fizyczna, właściwa dieta z dużą ilością owoców i warzyw. Również przyjmowanie doustnej antykoncepcji hormonalnej, a także stosowanie hormonalnej wkładki domacicznej w znaczący sposób obniżają ryzyko zachorowania na raka endometrium.
Bardzo często pierwszym i jedynym objawem raka trzonu macicy są nieprawidłowe krwawienia, co nie oznacza, że wszystkie nieprawidłowe krwawienia są oznaką raka. Nie więcej niż 10% pacjentek z nieprawidłowymi krwawieniami ma diagnozowaną chorobę nowotworową. Należy jednak podkreślić, że właściwie przeprowadzona diagnostyka krwawień pozwala na wykrycie raka trzonu macicy we wczesnym stadium zaawansowania klinicznego, co zwiększa prawdopodobieństwo całkowitego wyleczenia choroby. Należy pamiętać, że około 5% przypadków raka endometrium przebiega bezobjawowo. Dlatego tak ważne są rutynowe wizyty kontrolne u ginekologa i profilaktyczne wykonywanie USG przezpochwowego.
Zasadniczą rolę w leczeniu raka endometrium odgrywa leczenie operacyjne. Zakres tego leczenia zależy od sytuacji klinicznej oraz typu nowotworu, jego stopnia zaawansowania i złośliwości. Podstawową procedurą chirurgiczną wykonywaną w przypadku rozpoznania raka trzonu macicy jest całkowite usunięcie macicy wraz z obustronnym usunięciem przydatków. W wybranych sytuacjach klinicznych konieczne może być usunięcie węzłów chłonnych miednicznych oraz okołoaortalnych. Po ocenie ryzyka nawrotu choroby lekarz decyduje, czy konieczna będzie radioterapia. Jeśli choroba nie była zaawansowana, naświetlania nie są konieczne. W przebiegu choroby zaawansowanej lub wtedy, gdy nastąpił nawrót choroby po wcześniejszych naświetlaniach, kobieta powinna być poddana chemioterapii albo hormonoterapii.
Czytaj więcej: Kobiece nowotwory. Nie bójmy się o nich mówić
Bagatelizowanie dolegliwości, zbyt późna diagnoza wiążą się zazwyczaj z komplikacjami, dochodzi do zabiegów, operacji. Czy kobieta w wieku rozrodczym może zajść w ciążę po histerektomii?
Ponieważ te choroby dotyczą narządów płciowych, to bardzo często zabiegi upośledzają funkcję rozrodczą. Po histerektomii, czyli usunięciu macicy, zajście w ciążę jest już niemożliwe. Rak szyjki macicy we wczesnym stopniu zaawansowania może być leczony operacyjnie z zachowaniem macicy. W przypadku raka jajnika, raka trzonu macicy – zachować funkcję rozrodczą jest już trudno.
Kobieta może zajść w ciążę po leczeniu raka sutka, jeżeli nie ma nawrotu. Zawsze moim pacjentkom zalecam, aby nie poddawały się modzie i rodziły dzieci wcześniej. Macierzyństwo jest to cudowne doświadczenie i nie warto z tym zwlekać.
| Fot. pixabay.com
Czy we wszystkich tych odmianach rakowych narządów rodnych kobiety mają znaczenie uwarunkowania genetyczne?
Nowotwory określane mianem dziedzicznych stanowią tylko 10% wszystkich nowotworów złośliwych. Najbardziej znane są mutacje genów BRCA1 lub BRCA2. U nosicielek mutacji BRCA1 ryzyko raka piersi wynosi od 50 do 80%, natomiast raka jajnika – 40%. Przy mutacji tego genu obserwuje się też zwiększone ryzyko nowotworów złośliwych jajowodów i otrzewnej. Średni wiek diagnozowania raka piersi u kobiet z BRCA1 wynosi 42-45 lat, natomiast raka jajnika – około 54 lata.
W przypadku BRCA2 ryzyko nowotworów złośliwych jest nieco niższe i wynosi: dla raka piersi 32-56%, dla raka jajnika 11-27%. Nowotwór piersi u kobiet z BRCA2 diagnozuje się średnio w wieku 52 lat, a rak jajnika – w wieku 62 lat. U nosicielek mutacji BRCA zaleca się usunięcie przydatków (jajników i jajowodów) w ok. 35-40. roku życia. Takie zabiegi są wykonywane także na Litwie.
Znana aktorka Angelina Jolie jest nosicielką mutacji genu BRCA1 i w mediach szerokim echem odbiła się jej decyzja o profilaktycznej podwójnej mastektomii (usunięciu piersi) i usunięciu jajników i jajowodów.
Test na obecność mutacji genu BRCA powinny wykonać w szczególności kobiety, w których rodzinie w dwóch pokoleniach wystąpiły przypadki nowotworów złośliwych; zdiagnozowano raka piersi u minimum 2 krewnych przed 50. rokiem życia; wystąpiły przypadki równoczesnego nowotworu piersi i jajnika lub obustronnego nowotworu piersi; wystąpiły przypadki zachorowań na raka jajnika.
Innym przykładem raka dziedzicznego jest zespół niepolipowatego raka jelita grubego (zespół Lyncha). W tym przypadku stwierdza się rodzinne występowanie raków jelita grubego i współistniejących nowotworów złośliwych trzonu macicy, jajnika, żołądka. Jeżeli ktoś ma podejrzenie występowania nowotworów dziedzicznych w rodzinie, zawsze można prosić lekarza rodzinnego o skierowanie do onkogenetyka.
Czytaj więcej: Uwaga: Strefa intymna… Z ginekolog o profilaktyce
Czy na Litwie badania profilaktyczne są objęte programami i są bezpłatne? Jak to wygląda w zależności od choroby i grupy wiekowej?
Na Litwie są dwa bezpłatne programy przesiewowe dotyczące nowotworów narządów kobiecych: raka szyjki macicy i raka sutka. Bezpłatne badanie cytologiczne w ramach programu profilaktyki raka szyjki macicy mogą wykonać kobiety w wieku 25-60 lat, raz na 3 lata. Ale chcę jeszcze raz zaznaczyć, że jest to badanie cytologiczne konwencjonalne, czyli na szkiełku, nie bardzo dokładne. Wszystkim swoim pacjentkom zalecam wykonanie dokładniejszej, płatnej cytologii na podłożu płynnym (można to zrobić także w ramach programu państwowego z dopłatą około 10 euro) i razem badania na obecność HPV.
Kolejnym, bardzo ważnym badaniem objętym programem przesiewowym w diagnostyce raka sutka jest mammografia. Na Litwie programem przesiewowym objęte są kobiety z grupy wiekowej 50-70 lat, mammografia powinna być wykonywana co 2 lata. Mammografia jest badaniem, które polega na prześwietleniu piersi wiązką promieni Roentgena. Największą grupę chorych na raka sutka stanowią kobiety w wieku 50-69 lat, dlatego programem badań przesiewowych w kierunku nowotworu sutka objęte są kobiety z tej właśnie grupy wiekowej.
Namawiam wszystkie pacjentki do skorzystania z państwowych programów przesiewowych.