Kraszewski był jednym z najpłodniejszych pisarzy świata. Jego pisma obejmują ponad 600 tomów. Studiował na Wydziale Literatury Uniwersytetu Wileńskiego. Tu poznał swoją pierwszą miłość, debiutował jako pisarz.
| Fot. Marian Paluszkiewicz
Okres wileński w życiu pisarza liczy sześć lat. Na studia do Wilna 17-letni Józef przyjechał z Warszawy, gdzie się urodził. „Oglądasz się, jeszcze nie ma miasta – już przecie wjechałeś do niego i nie wiesz, jakim cudem cię otoczyło nagle” – napisze po latach, wspominając pierwsze swoje spotkanie z Wilnem.
Z celi do celi
Wanda Andruszaniec, nauczycielka języka polskiego w Gimnazjum im. J.I. Kraszewskiego, przewodniczka po Wilnie, przypomina, że pierwsze wrażenia po przyjeździe Kraszewskiego do Wilna opisała w powieści „Chłopiec z Romanowa” polska pisarka Monika Warneńska: „Droga od Pohulanki i Trok prowadziła łagodnym skłonem w dolinę. Nareszcie ukazało się okolone wzgórzami miasto. Wieże kościelne wysoko strzelające ponad mrowie nieregularnych, spiętrzonych dachów i murów, zdawały się być przez nie otoczone i ściśnięte. Widok wież przywiódł Józefowi na myśl nieoczekiwane i zabawne porównanie do palców, które wystają z podartej rękawiczki. Kopyta końskie uderzyły o nieregularny, wyboisty bruk. Pierwsze spojrzenie na ulice miejskie pozwoliło stwierdzić, że ulice są nader ciasne i ciemne, mijane zaś po drodze zaułki jeszcze ciaśniejsze i bardziej mroczne. Na jednej z tych ulic, naprzeciw kościoła Świętych Janów, blisko uniwersytetu, w domu niejakiej Orłowskiej, Józef wynajął mieszkanie. Z uczuciem głębokiego zadowolenia rozpoczynał nowy, akademicki, czyli właściwie dorosły rozdział żywota”.
W 1829 r. Kraszewski rozpoczął studia medyczne na uniwersytecie w Wilnie, ale rychło przeniósł się na wydział literatury. Za udział w konspiracji przedpowstaniowej oraz kontakty z m.in. Joachimem Lelewelem w 1830 r. został aresztowany. – Następnie przewieziono go do klasztoru oo. kanoników laterańskich przy kościele pw. św. św. Apostołów Piotra i Pawła na Antokolu i tam osadzony w więzieniu – opowiada Wanda Andruszaniec.
Czytaj więcej: Wileńskie ślady polskich romantyków: Adam Mickiewicz
| Fot. Marian Paluszkiewicz
Zaczytany w historii Wilna
Oto jak później Kraszewski opisze widok z okna celi: „Z mego okna na szczęście widać wiele, a każdy przedmiot jest zajmujący. Wprost przede mną leży ogród klasztorny zajmujący duży łan ziemi. Dalej widać drogę do miasta, tuż ogród i domek, zwany Tivoli. Na lewo widać miasto, kościoły, wieże, twierdzę, wzgórki, zarośla i drogę”.
– Na początku czerwca 1831 r. Kraszewski został zwolniony z więzienia za poręką. Na wolności przebywał niedługo, w tym samym miesiącu został osadzony w koszarach przy kościele pw. św. Ignacego. Po jakimś czasie zachorował i został przeniesiony do wojskowego lazaretu przy zamkniętym klasztorze oo. pijarów. Klasztor i lazaret znajdowały się obok kościoła pw. Trójcy Świętej, obecnie to kościół pw. Miłosierdzia Bożego przy ul. Dominikańskiej – kontynuuje rozmówczyni.
Lata spędzone w więzieniu i pod nadzorem policyjnym pisarz wykorzystał na zgłębianie historii Wilna. Prowadził badania historyczne, przeglądał archiwa, co zaowocowało czterotomową monografią „Wilno od początków jego do 1750 r.”. Podczas pobytu w Wilnie, a także później Kraszewski interesował się historią i kulturą Litwy. Współpracował z prasą wileńską, wydawał pismo naukowe i literacko-artystyczne „Athenaeum”. Napisał m.in. dwutomowe dzieło „Litwa: starożytne dzieje, ustawy, język, wiara, obyczaje, pieśni, przysłowia, podania itd.”, w którym zamieścił m.in. ponad 400 litewskich przysłów i porzekadeł oraz własną rozprawę o litewskich pieśniach ludowych.
| Fot. Marian Paluszkiewicz
Tematyce litewskiej jest poświęcona jego pierwsza powieść „Kościół Święto-Michalski w Wilnie”, jak też powieść historyczna „Kunigas”. Trylogia „Anafielas” spotkała się ze szczególną uwagą Litwinów. Pierwszą część, „Witoloraudę”, ilustrował Wincenty Smokowski, Stanisław Moniuszko skomponował do niej muzykę. Ilustracje do „Kunigasa” stworzył Michał Elwiro Andriolli, autor rysunków do „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza. Wiele utworów Kraszewskiego przetłumaczono na język litewski.
Pisarz sił próbował także w malarstwie. W Wilnie uczęszczał do szkoły malarskiej, uczył się u Jana Rustema i Wincentego Smokowskiego. Rysunki i akwarele Kraszewskiego posiadają m.in. Muzea Narodowe w Krakowie, Warszawie, Poznaniu.
Czytaj więcej: Wileńskie ślady polskich romantyków: Michał Elwiro Andriolli
Nieszczęśliwa miłość
Od 1838 r. Kraszewski mieszkał przeważnie na Ukrainie, na Wołyniu, od 1860 r. – w Warszawie. W 1863 r. wyemigrował do Drezna. Zmarł w Genewie w 1887 r., pochowany został w Krakowie.
Dom „niejakiej Orłowskiej”, gdzie Kraszewski po przyjeździe do Wilna wynajął mieszkanie, mieści się przy ul. Zamkowej (Pilies 24, obecnie hotel „Narutis”). O tym, że pisarz tu mieszkał, przypomina dwujęzyczna tablica pamiątkowa na ścianie budynku. Wiadomo też, że często gościł w domu pod nr. 24 przy ul. Niemieckiej. Mieszkał tam krytyk literacki Julian Klaczko (właśc. Jehuda Lejb). Tłumaczył m.in. na język hebrajski utwory Adama Mickiewicza. Dom rodzinny Klaczki opisał Kraszewski w „Powieści bez tytułu”. Niektóre wspomnienia związane z tym miejscem są tragiczne – chodzi o nieszczęśliwą miłość do siostry Juliana. Kraszewski był jej korepetytorem, gdy dziewczyna popełniła samobójstwo.
W Wilnie, oprócz gimnazjum noszącego imię wybitnego polskiego pisarza, jest też ulica Józefa Ignacego Kraszewskiego (J.I. Kraševskio g.). Biegnie przez Zwierzyniec, równolegle do ul. Adama Mickiewicza.
Artukuł opublikowany w wydaniu magazynowym „Kuriera Wileńskiego” nr 5(15) 05/02-11/02/2022