Meteorolodzy z naszego kraju z pewnością wielokrotnie wspominali, że w przeszłości 30-stopniowe upały na Litwie były nietypowe, ponieważ nawet nie co roku występowało tak wiele stopni w lecie. Obecnie 30°C występuje prawie co roku, i to wiele razy” – czytamy na profilu Litewskiej Służby Hydrometeorologii w mediach społecznościowych. Służba zaprezentowała statystyki dotyczące bardzo gorących dni, kiedy temperatura w największych litewskich miastach Wilna, Kowna i Kłajpedy wyniosła 30°C i więcej, sięgając do 1961 r.
Statystyki nie kłamią
Wilno. W okresie 1961–1990 średnio w roku były 24 bardzo ciepłe dni, w okresie 1991–2020 ta liczba wynosiła już 35. Średnia ostatnich 10 lat to aż 41 dni.
Kowno. W latach 1961–1990 było 25 upalnych dni, a w 1991–2020 – 35. W ciągu ostatnich 10 lat odnotowano aż 41 dni.
Kłajpeda. Kiedyś było 12 upalnych dni, a licząc według najnowszej normy klimatycznej – 21 dni. W ciągu ostatnich 10 lat – średnio aż 26 dni.
Jak podają litewscy klimatolodzy, w okresie od 1961 do 2021 r. w Wilnie i Kownie średnio było po 30 dni bardzo ciepłych, w Kłajpedzie – 16. Najmniej dni letnich (do 10) było w latach 1962, 1980 i 1987. Najwięcej upalnych dni zdarzyło się w 2002 r. (średnia trzech miast – 55) i w 2018 r. (56). Ostatnie mniej ciepłe lato było w 2017 r., gdy średnio zdarzyło się zaledwie 16 bardzo ciepłych dni.
„Aż do końca XX w. często zdarzało się, że żadne miasto na Litwie nie miało pogody nagrzanej do 30°C. Ostatni z nich miał miejsce w 1996 r. W ostatnich latach kilka gorących dni odnotowano w 2017 i 2020 r. Największą liczbę upalnych dni na Litwie odnotowano w latach: 2021, 2014, 2010, 1994 i 2002” – czytamy w komunikacie służby na portalu społecznościowym.
Rekordy niebawem pobite
– Globalne ocieplenie rozpoczęło się mniej więcej 100 lat temu, ale przez ostatnie 30 lat nasilają się zmiany klimatu. Spalanie paliw kopalnych, wycinanie lasów i hodowla zwierząt gospodarskich w coraz większym stopniu wpływają na klimat i temperaturę Ziemi – mówi w rozmowie z „Kurierem Wileńskim” Viktorija Mačiulytė, starszy klimatolog w Litewskiej Służbie Hydrometeorologii.
Nowe badania sugerują, że zmiany klimatu nie tylko sprawią, że pogoda będzie „niezbyt przyjemna”, ale także trudniejsza do przewidzenia. Już dzisiaj widzimy, że planować odpoczynek na łonie przyrody jest bardzo trudno. Na przełomie XX i XXI w. przewidywania pogody były najbardziej dokładne, ale ze względu na przyspieszające zmiany klimatu w ostatnich dziesięcioleciach coraz trudniej jest ufać prognozom i przewidzieć pogodę. W następnej dekadzie pogoda z pewnością będzie jeszcze trudniejsza do przewidzenia…
– Na Litwie przez ostatnie 70 lat średnia temperatura stała się o 2°C wyższa. Najbardziej jest to widoczne zimą. Dzisiaj nawet ludzie w średnim wieku wspominają, jakie były zimy 20–30 lat temu, a jakie mamy dzisiaj. Klimat bardzo się zmienił. Mamy o wiele więcej upalnych dni, intensywnych opadów deszczu, w których topią się miasta, a także dni suszy – tłumaczy Viktorija Mačiulytė.
W niedalekiej przyszłości możemy się spodziewać wyższych temperatur powietrza, przewiduje klimatolog. W ciągu najbliższych 10 lat wszystkie litewskie rekordy ciepła niewątpliwie zostaną pobite. Latem okresy suche i gorące będą przeplatać się z okresami ulewnych deszczy.
– Dużo zmieniło się w pogodzie i jeszcze bardziej będzie się zmieniało. Zauważyliśmy, że wzrasta liczba upalnych dni, a zmniejsza się liczba mroźnych dni zimą. A więc w przyszłości tych upalnych dni, a nawet jeszcze gorętszych będzie więcej, a mroźnych – coraz mniej. Bardzo zmieniła się także redystrybucja opadów. Kilkanaście jeszcze lat temu było tak, że kilka dni pada, następnie świeci słońce, i tak na zmianę. Dzisiaj przez miesiąc może nie spaść kropla deszczu, będzie paliło, a potem przez kolejne tygodnie będzie padało – zaznacza starszy klimatolog z Litewskiej Służby Hydrometeorologii.
Czytaj więcej: Pogoda, pogoda nam przeszkadza
Zmiany wynikają z działalności człowieka
Głównym tego powodem są masy pogodowe pochodzące z południa. Są już nasycone parą wodną, a kiedy dostają dodatkowe ciepło z powierzchni ziemi, zaczyna częściej padać. Wcześniej masy pogodowe z południa docierały na Litwę latem, ale teraz, ze względu na ocieplający się klimat, zdarza się to znacznie częściej. Pasy przesunęły się na stronę północną. Nasz klimat się ocieplił, więc „popchnęliśmy” północ. Masy pogodowe, które latem przychodziły do nas z Islandii, Oceanu Atlantyckiego, teraz zwykle podróżują wyżej, w pobliżu Skandynawii, a powietrze z Europy Zachodniej, z południa przybywa na Litwę,
Największe zmiany nastąpiły pod koniec dziesiątej dekady ubiegłego wieku – od tego czasu na Litwie obserwuje się wzrost temperatury i restrukturyzację opadów. Litwa nie charakteryzowała się wcześniej ulewnymi deszczami, ale teraz stają się one normą. Przewiduje się, że nagłe deszcze z burzami, gradem i silnymi wiatrami na Litwie będą się powtarzać coraz częściej.
W geologicznej historii Ziemi klimat zmienił się z powodu naturalnych procesów: zmian parametrów orbity planety, zmian w składzie atmosfery, dryfu płyt tektonicznych, cykli aktywności słonecznej, erupcji wulkanicznych. Zmiany klimatyczne odnotowane w ciągu ostatnich 200 lat wyróżniają się tym, że główną przyczyną zmian jest działalność człowieka. Człowiek od początku industrializacji zaczął zmieniać skład chemiczny atmosfery, wzmacniając w ten sposób efekt cieplarniany w atmosferze ziemskiej. Różne gazy emitowane przez transport, przemysł, rolnictwo gromadzą się w atmosferze. Gazy antropogeniczne zgromadzone w atmosferze wpuszczają promienie słoneczne, ale zatrzymują ciepło emanujące z powierzchni Ziemi. W warunkach naturalnych ciepło to byłoby wypromieniowywane w przestrzeń kosmiczną. Wzrost emisji gazów cieplarnianych był spowodowany lekkomyślnymi działaniami ludzkości: wylesianiem, urbanizacją, ekstensywnym i intensywnym rozwojem rolnictwa. Podczas niszczenia lasów i zmiany powierzchni Ziemi równowaga tlenu i dwutlenku węgla w atmosferze jest zaburzona, zmienia się albedo Ziemi. Ze względu na ciągły rozwój przemysłu, rolnictwa i transportu do atmosfery emitowanych jest coraz więcej gazów cieplarnianych. Konsekwencje zmian klimatu to: szybki wzrost poziomu oceanów, zmiany roślinności, nasilenie susz, zmiana ilości opadów, częstsze wylewanie rzek. Rejestrowane są też bardziej ekstremalne zdarzenia – cyklony tropikalne, trąby powietrzne, ulewne deszcze, roje, fale upałów itp.
| Fot. Marian Paluszkiewicz
Fale upałów coraz częściej
Na Litwie, w Wilnie początek obserwacji temperatury powietrza sięga 1770 r. Pomiary trwające ponad 240 lat umożliwiają ocenę naturalnych i spowodowanych przez człowieka wahań klimatu. Bardzo wyraźny wzrost średniej rocznej temperatury można zaobserwować w ciągu ostatnich 30 lat.
– W dzisiejszych czasach z dostępem do prognozy nie ma najmniejszego problemu, wystarczy aplikacja w telefonie lub skorzystanie ze stron internetowych. Ale tak naprawdę jeżeli chcemy wiedzieć dokładną pogodę, to nie wystarczy. Ludzie są przyzwyczajeni, że wystarczy zajrzeć do telefonu: czy np. dzisiaj będzie padało w Wilnie? Pamiętajmy, że Wilno jest duże i wcale nie oznacza, że jeżeli podano, iż nie będzie padało, to znaczy, że w CAŁYM Wilnie nie będzie padało. Radziłabym poświęcić na to więcej czasu i sprawdzić prognozę w kilku źródłach, podając dokładną lokalizację – radzi Viktorija Mačiulytė, starszy klimatolog z Litewskiej Służby Hydrometeorologii.
W XXI w. fale upałów będą występować coraz częściej (gdy maksymalna temperatura powietrza jest powyżej 30°C). Takich fal upałów będzie 7 dni więcej w latach 2061–2100 niż w latach 1971–2000. Na brzegu morza takie niebezpieczne zjawiska będą występować rzadziej (liczba ta wzrośnie w ciągu roku tylko o 1–2 dni).
Liczba najgorętszych dni wzrośnie najbardziej w lipcu. Okresy zimnych dni będą występować coraz rzadziej w przyszłości, a największe zmiany spodziewane są w styczniu. Zgodnie z modelami klimatycznymi przewiduje się, że pod koniec XXI wieku okresy zimne (kiedy minimalna temperatura powietrza jest poniżej -15 °C) wystąpią dopiero w okresie styczeń–luty, a ich czas trwania w latach 2061–2100 nie przekroczy 2 dni w roku w Wilnie i jednego dnia w Kłajpedzie.
W XXI w. czas trwania blasku Słońca wzrośnie w sierpniu–październiku i zmniejszy się przez resztę roku. Spadek czasu trwania blasku słońca wynika głównie ze zwiększonego zachmurzenia z powodu aktywnej aktywności cyklonicznej w zimnych porach roku.
| Fot. Marian Paluszkiewicz
Trzeba działać!
Zgodnie z wynikami badań litewskich naukowców w XXI w. największe zmiany w ilości opadów spodziewane są zimą, podczas gdy latem ilość opadów niewiele się zmieni. Dwa razy więcej opadów spadnie w Kłajpedzie: pod koniec XXI w. tempo opadów będzie o 123–163 mm (lub 16–22 proc.) wyższe niż pod koniec XX w. Tymczasem zmiany w Wilnie osiągną 57–65 mm (czyli 9–10 proc.). Liczba przypadków intensywnych opadów deszczu wzrośnie najbardziej (powyżej 30 proc.) na wybrzeżu i na Wyżynie Żmudzkiej.
Zmieniające się temperatury i opady dotkną wszystkich gałęzi gospodarki, w tym turystyki. Wybrzeże jest jednym z najbardziej wrażliwych regionów na zmiany klimatu na Litwie. Litewskie wybrzeże należy do południowo-wschodniego regionu Bałtyku, który w XXI w. ulegnie największym zmianom z powodu zatonięcia lądu i wzrostu poziomu morza. Według pesymistycznych prognoz poziom Morza Bałtyckiego w tym regionie może wzrosnąć nawet do jednego metra. Jeśli poziom wody wzrośnie o metr, istnieje ryzyko zalania Kłajpedy i Połągi.
Zmiana klimatu może mieć tragiczne konsekwencje i dlatego potrzebne są środki dostosowawcze. W celu ograniczenia negatywnego wpływu ekstremalnych zjawisk klimatycznych i ostrzeżenia ludności w odpowiednim czasie o możliwych zagrożeniach, bardzo ważne stają się codzienne obserwacje zjawisk meteorologicznych i hydrologicznych oraz ich przewidywanie.
Wraz z monitorowaniem środowiska i technicznymi środkami dostosowawczymi muszą też zachodzić zmiany społeczne, aby społeczeństwo było w stanie dostosować się i wziąć odpowiedzialność za zachodzące zmiany.
Czytaj więcej: Upał — nie pij zimnej wody
Artykuł opublikowany w wydaniu magazynowym „Kuriera Wileńskiego” Nr 31 (91) 06-12/08/2022