Od odpornej dojarki do eradykcji czarnej ospy, czyli jaki kalendarz szczepień jest najskuteczniejszy

Krótka historia szczepień

Bez wątpienia szczepienia ochronne są jednym z największych osiągnięć współczesnej medycyny. Historia szczepionek rozpoczyna się w drugiej połowie XVIII wieku od odkrycia naukowego Edwarda Jennera. Jenner zaobserwował, że kobiety pracujące przy dojeniu krów nie chorowały na ospę prawdziwą lub przechodziły chorobę bardzo łagodnie. W 1796 r. przeprowadził Jenner ryzykowny eksperyment: wprowadził ropę z pęcherza jednej z dójek w nacięcie ramienia ośmioletniego Jamesa. Chłopak przeszedł chorobę bardzo łagodnie, a po roku okazało się, że jest całkowicie uodporniony na ospę prawdziwą. Eksperyment Jennera dał początek współczesnym szczepieniom.

Od tego czasu naukowcy prowadzą ciągłe badania, których celem jest stałe poszukiwanie nowych i rozwój już dostępnych szczepionek na choroby zakaźne już istniejące i profilaktycznie, na nowo powstające. Tego, że szczepienia są skuteczną formą zapobiegania zakażeniom, sami doświadczaliśmy, przechodząc największą od lat epidemię COVID-19 wywołaną przez koronawirusa SARS-CoV-2.

Czytaj więcej: Szczepienia przeciw grypie w dobie COVID-19

Niebezpieczny wirus HPV

Nadal jesteśmy świadomi konsekwencji tych zakażeń. Naukowcy przekonują, że szczepienia są inwestycją w zdrowie. Na podstawie wielu niezależnych badań udowodniono, że są bezpieczne i skuteczne w walce z chorobami zakaźnymi. Przyczyniają się nie tylko do zmniejszenia liczby przypadków danej choroby, ale również do zredukowania ryzyka związanych z nimi powikłań. Od paru lat szczególną uwagę skupia się na szczepieniach przeciwko niebezpiecznemu wirusowi brodawczaka ludzkiego (HPV).

Co to za wirus? Jakie choroby wywołuje? Jak można się nim zarazić? — o tym opowiada Krystyna Slidewska, onkolog i radiolog Centrum Onkologii Szpitala Uniwersyteckiego w Santoryszkach.

HPV (human papillomavirus) to inaczej wirus brodawczaka ludzkiego. To jeden z wirusów odpowiedzialnych za rozwój nowotworów. Jak wynika z badań, nie u wszystkich osób zakażonych onkogennym typem wirusa dochodzi do rozwoju raka. Jednak osoby, które są bezobjawowymi nosicielami wirusa, mogą zarażać inne osoby, u których wirus może już wywołać tę groźną chorobę. Wirus brodawczaka przenoszony jest głównie w trakcie stosunków seksualnych lub przez bezpośredni kontakt ze skórą osoby zakażonej.

Obecnie wyróżnia się blisko 150 typów chorobotwórczych wirusa HPV, które dzieli się na wirusy niskiego (nieonkogenne) i wysokiego ryzyka (onkogenne). Typy wirusa, które powodują kłykciny kończyste (brodawki płciowe), brodawczaki krtani i zmiany łagodne na szyjce macicy, zaliczane są do wirusów niskiego ryzyka. Te, które nie przyczyniają się do powstawania brodawek, są zaliczane do wirusów wysokiego ryzyka. Żyją one w komórkach skóry i mogą prowadzić do zmian przednowotworowych, głównie raka macicy i okolicy narządów płciowych: raka sromu, raka odbytu lub raka prącia. Ostatnie badania wskazują, że zakażenie różnymi typami wirusa brodawczaka ludzkiego może doprowadzić także do rozwoju raka głowy i szyi — raka jamy ustnej i raka krtani, lub przełyku. Dziś już wiemy, że spośród ponad stu rodzajów HPV najbardziej onkogenne są typy: 16. i 18. oraz 31. i 45.

Wszystkie zakażenia HPV w początkowej fazie przebiegają bezobjawowo. Jeśli organizm jest silny i sprawnie funkcjonuje, to większość objawów ustępuje samoistnie w okresie 6-12 miesięcy od kontaktu z wirusem. Jednak u niektórych osób, zwłaszcza tych o obniżonej odporności, może dojść do zakażenia przewlekłego, które ostatecznie może doprowadzić do rozwoju raka. Jeśli osoba zakażona jest narażona na jednoczesne działanie innych czynników predysponujących (genetycznych, środowiskowych), istnieje wysokie ryzyko wystąpienia zmian nowotworowych.

Objawy towarzyszące zakażeniu wirusem HPV

Zakażenie HPV może być bezobjawowe, powodować jedynie niewielkie objawy lub nasilone zmiany. Zmiany chorobowe w zakażonej okolicy z reguły rosną szybciej u osób z niedoborem odporności. Zakażenie HPV może powodować powstanie zmian skórnych — brodawek, zwykle zlokalizowanych na dłoniach lub podeszwach stóp, które mają postać guzków o nierównej powierzchni, wielkości do kilku milimetrów, z reguły niebolesnych. Jeśli się zlewają, mogą sprawiać ból przy chodzeniu. Zmiany mogą swędzieć.

Zakażenie HPV może powodować wystąpienie kłykcin kończystych — charakterystycznych brodawek na skórze. Mogą być płaskie lub nieznacznie wyższe od poziomu skóry lub kalafiorowate — sam kolor zmian może być różny (od brunatnego i czerwonego do identycznego z kolorem skóry). Są to zmiany, które lokalizują się najczęściej w okolicach zewnętrznych narządów płciowych (srom, prącie, okolica około-odbytnicza). Zmiany na błonie śluzowej jamy ustnej mogą być drobne, podobne do kłykcin, niekiedy są płaskie, białawe.

Zakażenie HPV może prowadzić do zmian dysplastycznych w obrębie szyjki macicy. Zmiany dysplastyczne są stanem przedrakowym, a główną przyczyną odpowiadającą za raka szyjki macicy jest wirus brodawczaka ludzkiego (human papilloma virus – HPV). Ze względu na to, bardzo ważne jest wykonywanie regularnie badań cytologicznych, dzięki którym dysplazja może być uchwycona na wczesnym etapie, zanim dojdzie do rozwoju raka.

Szczepienia są ważne

Niemal 90 proc. przypadków raka szyjki macicy jest wywołane zakażeniem wirusem HPV. Dlatego tak ważne są szczepienia przeciwko temu wirusowi.

Zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego — HPV, jest jedną z najczęstszych infekcji wirusowych, przenoszonych głównie (choć nie tylko!) drogą płciową. Niemal każda seksualnie aktywna osoba zostanie zakażona wirusem w ciągu swojego życia. Szacuje się, że liczba kobiet i mężczyzn, którzy są nosicielami HPV, na całym świecie wynosi 660 mln.

Chociaż do zakażenia wirusem brodawczaka ludzkiego najczęściej dochodzi podczas stosunku seksualnego, to nie jest to jedyna droga transmisji wirusa. HPV przenosi się także poprzez bezpośredni kontakt ze śliną lub krwią osoby zakażonej, ale także drogą wertykalną — podczas porodu. Należy jednak pamiętać także o tym, że do zakażenia wirusem może dojść podczas wizyty u fryzjera, kosmetyczki, na basenie, w studiu tatuażu czy saunie.

Niestety, obecnie nie ma leków, które skutecznie eliminowałyby zakażenie wirusem HPV. Leczenie polega na zwalczaniu jego następstw, takich jak: brodawki płciowe, brodawczaki krtani czy nowotwory.

Dlatego w przypadku HPV najważniejsza jest profilaktyka zakażeń, tj.: higieniczny styl życia, bezpieczne kontakty seksualne, szczepienia profilaktyczne.

Według stanu na grudzień 2021 r. wszystkie kraje Unii Europejskiej wprowadziły szczepienia przeciw HPV do swoich programów krajowych, a wiele krajów niedawno przeszło lub planuje przejść ze strategii szczepienia przeciwko HPV wyłącznie dziewcząt, na rzecz powszechnej strategii szczepienia HPV.

Podstawowym celem wdrożenia programu szczepień przeciwko HPV jest prewencja raka szyjki macicy. Rak ten jest czwartym co do częstości występowania nowotworem złośliwym na świecie (drugim wśród młodych kobiet w wieku od 15 do 44 lat). HPV ma również związek z innymi chorobami onkologicznymi, przed którymi ochrony potrzebują również chłopcy.

Coraz więcej krajów decyduje się na system refundacji

Tylko powszechne, bezpłatne szczepienia HPV przeciwko wirusowi, zarówno dla dziewczynek, jak i chłopców, stanowią sprawdzoną i skuteczną ochronę przed nowotworami, które on wywołuje.

To, że powszechne szczepienia przeciwko HPV są niezwykle skuteczną bronią przeciwko nowotworom, pokazuje przykład Australii, gdzie dziewczynki są systematycznie szczepione od 2007 r., a od 2013 r. — chłopcy. Efekt jest taki, że Australia ma jeden z najniższych na świecie wskaźników zachorowań na raka szyjki macicy i zamierza jeszcze w tej dekadzie wyeliminować ten nowotwór całkowicie.

Szczepionki przeciw wirusowi brodawczaka ludzkiego nie są tanie, dlatego coraz więcej krajów decyduje się na system refundacji. Również na Litwie szczepienie jest refundowane i zalecane dziewczętom przed inicjacją seksualną. Zgodnie z założeniami strategii onkologicznej szczepienia dla nastolatek w wieku 11-13 lat, na Litwie już od 2016 r. są bezpłatne, aczkolwiek nieobowiązkowe. Od 1 lutego 2023 r. do programu dołączeni są chłopcy w wieku 11-13 lat. Jak podaje prof. Sonata Jarmalaitė, członkini Litewskiej Rady Zdrowia, Litwa przeszła ze szczepionki 2-walentnej na 9-walentną, która jest o wiele bardziej efektywna. Szczepienie refundowane obejmuje dwie dawki szczepionki przeciw HPV dla dziewcząt i chłopców od 11 roku życia.

Na Litwie zachorowalność na raka szyjki macicy jest jedną z najwyższych w UE. Prawie połowa wszystkich nowo zdiagnozowanych przypadków raka szyjki macicy dotyczy kobiet młodych i w średnim wieku (20-59 lat).

Ponadto należy pamiętać, że zakażenie HPV odpowiada również za wiele innych chorób przednowotworowych i nowotworów, w tym nowotwory sromu, pochwy, prącia, odbytu i gardła. Co ważne, mężczyźni są bardziej narażeni na raka głowy i szyi, co ma związek z zakażeniem HPV.

Tak więc szczepionki przeciwko HPV to najwspanialszy prezent, jaki rodzice mogą podarować własnym dzieciom.

Ruchy antyszczepionkowe

Nie można nie wspomnieć i ruchach antyszczepionkowych. Od przeszło dwóch dekad z zaostrzeniem w czasie pandemii COVID-19 szczepienia stanęły w ogniu krytyki ze strony środowisk jawnie niechętnych tej formie profilaktyki chorób zakaźnych. Wygłaszane przez aktywistów ruchów antyszczepionkowych oraz wyznawców medycyny naturalnej argumenty oraz zarzuty przeciw szczepieniom dzieci i młodzieży, oraz samym szczepionkom, jako lekom, nie są oparte na wiarygodnych danych medycznych. Wbrew kłamliwym teoriom, zagrożenie ze strony chorób zakaźnych nie jest wcale mniejsze niż w przeszłości, co więcej: wzrasta ono w ostatnich latach wskutek przybywania nowych szczepów wirusów, ale też i z powodu zwiększania się liczby dzieci uchylających się od realizacji szczepień. Takie są dane World Health Organization (WHO).

Czytaj więcej: Bańka informacyjna przeciwko szczepieniom

Kalendarz szczepień

Dla naszego zdrowia i bezpieczeństwa ważny jest kalendarz szczepień, który obejmuje szczepienia obowiązkowe i rekomendowane. Wśród szczepień obowiązkowych znajdują się m.in. szczepienia chroniące przed:

• gruźlicą;
• wirusowym zapaleniem wątroby typu B;
• polio (choroba Heinego Medina);
• błonicą;
• tężcem;
• pneumokokom;
• krztuścem.

Oprócz szczepień obowiązkowych zalecane są szczepienia dodatkowe np. przeciwko:

• HPV;
• ospie wietrznej;
• wirusowemu zapaleniu wątroby typu A;
• sezonowym szczepieniom p/ grypie.

Szczepienia dodatkowe są zalecane osobom z tzw. grup ryzyka np. turystom i podróżnikom, chorym przewlekle, osobom starszym, dzieciom uczęszczającym do żłobków i przedszkoli, kobietom ciężarnym bądź planującym zajście w ciążę itp.

Skierowanie na rekomendowane szczepienia można uzyskać od lekarza rodzinnego.

Jakie są dodatkowe korzyści ze szczepienia

Zwykle o szczepieniach myślimy w kontekście korzyści, jakie odnosi osoba szczepiona. Zarówno dorosły jak i dziecko dzięki szczepionkom uzyskują odporność przeciwko chorobom zakaźnym. Nie należy jednak zapominać, że nie żyjemy w izolacji. Dodatkową korzyścią ze szczepienia jest ochrona bliskich i osób przebywających w otoczeniu osoby zaszczepionej. Ma to szczególne znaczenie w rodzinach, w których są osoby chore przewlekle — szczególnie narażone na zachorowanie lub małe dzieci, które z uwagi na wiek lub przeciwwskazania medyczne nie mogą być zaszczepione. Dzięki zaszczepieniu członków ich rodzin minimalizuje się ryzyko przeniesienia zachorowania, otaczając chorego czy dziecko ochronnym „parasolem”.