W przyjaznych okolicznościach Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie, Oliwskiego Ratusza Kultury oraz Zakładu Kulturalnego w Gdańsku widzowie i teatralnicy mieli niebywałą okazję zapoznania się z bogatym dorobkiem PTS, który celebrował niedawne otrzymanie statusu teatru zawodowego. Obejrzeliśmy: „Noc Helvera” w reż. J. Vaitkusa, „Kolegę Mela Gibsona” w reż. S. Gaudyna, „(Nie)znaną” w reż. L. Kiejzik, jak również telewizyjne adaptacje: „Dom na granicy” (reż. E. Kiejzik, D. Pawelec), „Zapiski oficera Armii Czerwonej” (reż. S. Gaudyna), „Na wileńskiej ulicy” (reż. L. Kiejzik).
Trzy bardzo intensywne dni sprzyjały ożywionym rozmowom wspomnieniowym, pogłębionej analizie merytorycznej dotyczącej bieżących działań artystycznych, jak również wizualizowaniem przyszłości w kontekście planów, opcji rozwoju i zobowiązań. Każdy, kto choć raz miał do czynienia z Polskim Teatrem „Studio”, wie, że cechują go przede wszystkim zapał, pracowitość i stanowcze opowiedzenie się za utrzymaniem kultury polskiej na Litwie. Poszukując własnych form wyrazu – poprzez monodramy, ale też wieloobsadowe sztuki, poprzez dramaty, spektakle muzyczne, festiwale i przeglądy – teatr ten dociera do wyrobionego dorosłego odbiorcy, jak również dziecięcego i młodzieżowego.
Geneza projektu
W 2021 r., podczas X Festiwalu „Wileńskie Spotkania Sceny Polskiej” organizowanego przez PTS, z inicjatywy Fundacji Pomysłodalnia powstała Unia Teatrów Polskich poza Polską. W ślad za pomysłem poszły działania, których efektem jest m.in. projekt „Teatr polski poza Polską” (we współpracy z Instytutem Teatralnym), obejmujący monitoring działań teatralnych polskich teatrów, polskich realizatorów i artystów. Na stronie projektu (teatrpozapolska.pl) znajdują się m.in.: aktualizowana mapa polskiego teatru poza Macierzą, informacja o premierach i ważnych wydarzeniach, relacje foto i wideo, wywiady, aktualności. Wszystkie te działania mają przybliżyć i opisać fenomen nieopisany, jakim jest polski teatr poza Polską oraz stworzyć mechanizm wspierający, dzięki któremu zjawisko uzyska stabilne formy rozwoju i wsparcia.
Projekt „Teatr polski poza Polską w Polsce” to rozszerzenie i uzupełnienie wspomnianych wyżej działań poprzez publiczną prezentację w Polsce dorobku polskich teatrów oraz grup teatralnych działających poza Macierzą. Jako pierwszy zaproszony został Polski Teatr „Studio” działający w Wilnie od 63 lat. W ciągu kolejnych dwóch lat realizacji projektu dofinansowanego ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP, pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, będzie można zobaczyć polskie teatry m.in. z Czech, Ukrainy, Wielkiej Brytanii, Holandii czy USA. Projekt stwarza więc możliwość zapoznania się z najciekawszymi, dotychczas niedostępnymi przykładami polskiej aktywności teatralnej poza Macierzą i wprowadzenia ich do krwiobiegu polskiego teatru.
Wszystkie działania Fundacji Pomysłodalnia w ramach obu projektów służą także nawiązywaniu kontaktów, budowaniu współpracy pomiędzy zagranicznymi i krajowymi grupami oraz autonomicznymi artystami. Walorem tego typu działań ma być wzmocnienie poczucia przynależności nie tylko do środowiska twórczego, ale także do aktywnej, polskiej społeczności. To holistyczne podejście do opisania fenomenu polskiej aktywności teatralnej poza Polską.
Czytaj więcej: Polski Teatr „Studio” wystąpił w Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku
| Fot. Marek Twardowski/INSTYTUT TEATRALNY IM. Z. RASZEWSKIEGO
Warszawa: debata i „Noc Helvera”
W siedzibie Instytutu Teatralnego odbyła się minidebata z udziałem: dyrektora PTS Edwarda Kiejzika, producentki oraz koordynatorki projektów PTS Renaty Semaskiene, reżysera Jonasa Vaitkusa, Jarosława Cymermana (zastępcy dyrektora Instytutu Teatralnego). Jednym z istotnych wątków podczas rozmowy był status teatru zawodowego na Litwie, jaki zdobył PTS pod koniec maja tego roku.
Edward Kiejzik: – Jako przedstawiciele sztuki zawodowej mamy prawo do udziału w podziale środków na działania kulturalne. Możemy brać udział w konkursach organizowanych przez ministerstwo kultury, aby pozyskać środki na utrzymanie siedziby, rekompensatę wydatków na administrację, wynajem pomieszczeń, w tym sal teatralnych. Nie jesteśmy teatrem państwowym czy samorządowym, a pozostajemy w grupie teatrów prywatnych. Nie ma jednak gwarancji otrzymania takiego dofinansowania. Najpierw trzeba własne środki wydać, by ubiegać się o dofinansowanie.
Jak się więc okazuje, zawodowy status to pierwszy krok na długiej drodze do zinstytucjonalizowania teatru. Edward Kiejzik podkreślił, że chcieliby podlegać litewskiemu ministerstwu kultury i do tego będą jako teatr dążyć. Status teatru zawodowego pozwala na uczestnictwo w litewskich festiwalach. Ponadto, zwracając się z prośbą do ministerstwa dotyczącą możliwości skorzystania z infrastruktury państwowych teatrów, można otrzymać taką pomoc. Status zobowiązuje teatr niekoniecznie do grania po litewsku, ale do przygotowania napisów w języku dla odbiorcy litewskojęzycznego.
Jarosław Cymerman jako przedstawiciel instytucji systemowo finansowanej ze środków publicznych, a który w zeszłym roku obwołał Wilno „stolicą polskiego teatru poza Macierzą”, podkreślał rangę momentu, w jaki wkroczył teatr „Studio”.
Jarosław Cymerman: – Bardzo ważne jest, aby PTS został wpisany w litewski system teatralny i finansowania. Byłoby dobrze także, gdyby w jakiś sposób wpiąć sposób finansowania działań teatralnych Polaków poza granicami w polski system finansowania, zapraszać zespoły teatralne spoza Polski na krajowe festiwale, aby były częścią tego rodzimego krwiobiegu teatralnego.
Jak widać, projekt Fundacji Pomysłodalnia idealnie wpisuje się w koncepcję życzeń Jarosława Cymermana m.in. dla PTS w Wilnie, czyli opcję ścieżki rozwoju i perspektyw.
Jonas Vaitkus o teatrze kompletnym
Gościem wyjątkowym zaproszonym w ramach projektu był litewski reżyser teatralny i filmowy, pedagog teatralny, laureat m.in. Litewskiej Nagrody Narodowej, mentor Oskarasa Koršunovasa i Gintarasa Varnasa, reżyser kwietniowej premiery PTS „Noc Helvera”.
Jonas Vaitkus: – Problemem jest to, aby teatr pozostał wolny od polityki. Politycy nie dowierzają artystom, twórcom, dyrektorom instytucji. W takiej sytuacji trudno mówić o swobodzie w działaniach teatrów. Tak było w Kazachstanie, Baku, Kijowie, tak było w Wileńskim Teatrze Starym (nazwa obecna). Politykom nie zależy na kulturze. Politycy boją się prawdziwego teatru. Najważniejsze jest to, aby zajmować się tymi tematami, które są ważne dla ludzi, dla mniejszości narodowych. Ja zajmowałem się tymi twórcami, którzy byli wyrzuceni poza nawias społeczeństwa. (…) Podstawą sukcesu teatru litewskiego były autorytety, które nie ulegały wpływom władzy, podkreślając wartości ważne dla nich i dla ludzi.
Deklaratywność wobec świata polityki to koncepcja i metoda pracy Vaitkusa, dla którego wartością nadrzędną pozostaje wspólnotowość.
Vaitkus: – Los teatru „Studio” czy dawnego Teatru Rosyjskiego będzie zależał od tego, czy będziemy umieli znaleźć wspólny język między sobą i narodowościami mieszkającymi w Wilnie. Należy brać uniwersalnych autorów, jak: Szekspir, Ibsen, Puszkin czy Mrożek, aby tematy i dramaty były wspólne dla wszystkich. Jeżeli zabraknie odważnych twórców i artystów, ale też samej publiczności, i przestanie się robić prawdziwy teatr, to dojdzie się do poziomu teatru projektowego. Dzisiejszy świat zmierza do kanibalizmu, a rolą teatru jest obrona wartości uniwersalnych.
Warszawska publiczność miała przyjemność obejrzeć nie tylko kwietniową premierę PTS, ale także uczestniczyć w bardzo ciekawej rozmowie pospektaklowej z udziałem aktorki Agnieszki Rawdo, Edwarda Kiejzika i Jonasa Vaitkusa.
Główne kierunki działań PTS
Podczas minidebaty Edward Kiejzik zakreślił pespektywy na najbliższą przyszłość: – Częściej grać, grać regularnie. Na pewno pozostaniemy przy dramaturgii polskiej. Będziemy pracowali z dziećmi i młodzieżą, pozostaniemy wierni tematyce patriotycznej, nie tej wyłącznie rocznicowej. Będziemy dalej zajmować się edukacją patriotyczną i dbać o poprawne rozumienie historii Polski. Nie pozwolimy, by język polski był wypaczany i aby odbywała się praca dywersyjna w szkołach polskich. Obecnie, mogę to nazwać dyskomfortem pozytywnym – dostaliśmy bardzo dużo propozycji z Polski. Dzięki MKiDN, ministrowi Glińskiemu, TVP, ale także z okazji 700-lecia Wilna bardzo wzrosło zainteresowanie np. takim spektaklem, jak „Na wileńskiej ulicy”. Dostaliśmy też konkretne propozycje zagrania w różnych miejscach różnych spektakli.
| Fot. Fundacja Pomysłodalnia
Milowy krok, czyli „Noc Helvera”
– Kilka lat temu stanęliśmy przed zasadniczym pytaniem: co dalej z teatrem? Zastanawialiśmy się, w którym kierunku mamy podążać, jak rozwijać naszą działalność. Otwieraliśmy się na nowe propozycje, zacząłem reżyserować (m.in. przedstawienie „Zagubieni we mgłach” inspirowane filmem „Jeżyk we mgle” Norsztejna i Kozłowa). Nawiązaliśmy bliższy kontakt z Jonasem Vaitkusem i postanowiliśmy podjąć współpracę. Vaitkus zaproponował mi zagranie sceny w języku polskim w jego „Braciach Karamazow” według Dostojewskiego, po czym postanowiliśmy wspólnie wystawić w naszym teatrze „Moskwę – Pietuszki” Wieniedikta Jerofiejewa. Gdy wybuchła wojna w Ukrainie, zrezygnowaliśmy z rosyjskiego autora, a Vaitkus zaproponował „Noc Helvera”. Pracę nad dramatem Ingmara Villqista rozpoczęliśmy już wiosną 2022 r. – mówi Edward Kiejzik, odtwórca roli Helvera.
Warszawska publiczność miała przyjemność obejrzeć nie tylko kwietniową premierę PTS, ale także uczestniczyć w bardzo ciekawej rozmowie pospektaklowej z udziałem aktorki Agnieszki Rawdo, Edwarda Kiejzika i Jonasa Vaitkusa.
„»Noc Helvera« jest dla aktorów zarówno szansą, jak i wyzwaniem – i to zarówno ze względu na tekst, który był wielokrotnie prezentowany, jak i ze względu na współpracę ze znanym ze specyficznego trybu pracy reżyserem. Bez wątpienia oboje aktorów wywiązało się ze swoich obowiązków bardzo dobrze. Agnieszka Rawdo przekonująco przedstawiła aksjologiczne i etyczne zagubienie swojej postaci, wydobyła z Klary cierpienie i niepokój oszczędnymi środkami. Edward Kiejzik to aktor organiczny (…). Jego Helver tryska energią, przez co potęguje dramat postaci. Mimo deficytów intelektualnych bucha z niego chęć życia, co sprawia, że paradoksalnie człowiek, który niewiele wie o złożoności życia, chce żyć zdecydowanie bardziej niż Klara. To najbardziej dynamiczny Helver z kilku obejrzanych przeze mnie w ostatnich latach” – tak w recenzji po premierze z 25 kwietnia w dawnym Teatrze na Pohulance pisał Piotr Wyszomirski.
Gdańsk: teatr na żywo i teatr TV
Miasto nad Motławą przywitało gości nie tylko upalną pogodą, lecz także klimatem fermentu artystycznego. W Oliwskim Ratuszu Kultury odbył się pokaz trzech spektakli w formule teatru telewizji. Ten rodzaj teatru jest ważną częścią działalności PTS, powstało już bowiem siedem telewizyjnych premier. Pierwszym tytułem były „Zapiski oficera Armii Czerwonej” (koprodukcja z TVP Kraków) przygotowane na 17 września, w pierwszą rocznicę powstania TVP Wilno. PTS jest współorganizatorem i producentem wileńskiego teatru telewizji; dwa tytuły zostały zakupione przez TVP Kultura. W trakcie produkcji jest ósmy tytuł, „Noc Helvera”. Za produkcję „Domu na granicy” w reż. Edwarda Kiejzika PTS otrzymał Złoty Ryngraf TV Polskiej podczas 3. Festiwalu Kultury Narodowej. Od jesieni PTS rozpocznie działania (jako współproducent i częściowo wykonawca) w ramach telewizyjnej audycji TVP Wilno o teatrze na Litwie, nadawanej co dwa tygodnie (dziewięć odcinków). Trwają rozmowy nad telewizyjną produkcją nowego spektaklu muzycznego.
Sceniczne pokazy odbyły się w energetycznym i kulturotwórczym Zakładzie Kulturalnym prowadzonym przez Natalię Murawską i Stowarzyszenie „Córy Kultury”. Widzom bardzo podobały się dwa zaprezentowane spektakle, w których w rolach głównych wystąpił jednego dnia Łukasz Kamiński jako kolega Mela Gibsona, drugiego dnia – Justyna Stankiewicz wcielająca się w postać Marilyn Monroe. Rozmowy po tych spektaklach dotyczyły nie tylko pracy nad rolą, jej dojrzewania, ale także kultury języka, odbioru i roli teatru.
Czytaj więcej: „Noc Helvera” — przełomowy spektakl dla Polskiego Teatru „Studio” [Z GALERIĄ]
Zamiast podsumowania
– Celem dalekosiężnym naszych działań jest stworzenie mechanizmu, dzięki któremu polska aktywność teatralna poza Macierzą uzyska nowy wymiar. Szukamy sprzymierzeńców, przyjaciół polskiego teatru poza Polską, dzięki którym teatralnicy uzyskają stabilne wsparcie finansowe i rzeczowe. Aktywność teatralna to niezwykle cenna i szlachetna forma uczestnictwa w procesie, na którym nam wszystkim zależy, czyli dbałości o zachowanie polskości w najlepszym wydaniu. W ramach Zjazdu Unii, który planujemy po raz drugi w tym roku w Wilnie, zaproponujemy uczestnikom m.in. warsztaty aktorskie i choreograficzne. Szukamy stałych donatorów, mamy wiele pomysłów i choć jesteśmy na początku drogi, to wiemy, dokąd zmierzamy – powiedział Piotr Wyszomirski z Fundacji Pomysłodalnia.
Wszystkie materiały tekstowe, zdjęciowe i filmowe są dostępne na stronie teatrpozapolska.pl. Organizatorem projektu „Teatr polski poza Polską w Polsce” (2023–2025) jest Fundacja Pomysłodalnia, partnerem Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie. Projekt jest dofinansowany ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP pochodzących z Funduszu Promocji Kultury. Patronat medialny w 2023 r. objęły: e-Teatr, TVP Kultura, „Dziennik Teatralny”, Radio Gdańsk, „Dziennik Bałtycki” oraz „Gazeta Świętojańska”.
Magdalena Olszewska
Artykuł opublikowany w wydaniu magazynowym „Kuriera Wileńskiego” Nr 28 (81) 15-21/07/2023