Niewiele osób, które spacerują w parku położonym nad Wilią, niemal naprzeciw kościoła św. św. Piotra i Pawła, zdaje sobie sprawę z tego, jak tragiczne są losy tego miejsca.
Masowe groby w centrum Wilna
– W tym roku mija 80 lat, od kiedy ten malowniczy teren zaczął być wykorzystywany jako miejsce ukrycia masowych grobów. W związku z tym planujemy uroczyste, kilkudniowe obchody. Przypominamy o tych wydarzeniach, które dziś nadal nie są dostateczne znane – mówi Dovilė Lauraitienė, kierowniczka Muzeum Parku Pamięci w Tuskulanach w Wilnie.
Od 28 września 1944 r. do 16 kwietnia 1947 r., zgodnie z wyrokami sądów wojskowych ZSRS i Rady Specjalnej w więzieniu wewnętrznym NKGB (MGB) w Wilnie (Aukų g. 2A), karę śmierci wykonano wobec 767 osób (kolejnych 7 zmarło w więzieniu, nie doczekawszy wykonania wyroku).
Największą grupę wśród pochowanych stanowią „wrogowie ludu”, aktywnie zwalczający władzę sowiecką. Wyrok śmierci wykonano na 206 członkach litewskiego ruchu oporu, 43 uczestnikach powstania z czerwca 1941 r. oraz 32 żołnierzach i współpracownikach Armii Krajowej. W ten sposób miejsce to jest nie tylko ważnym symbolem w historii litewskiego podziemia zbrojnego, lecz także jednym z największych na Wileńszczyźnie cmentarzy żołnierzy polskiego podziemia. Historia ta jest jednak nadal odkrywana. Weryfikować fakty z okresu sowieckiej okupacji pomagają rodziny zabitych, które przekazują bezcenne informacje.
Upamiętnienie polskich Sprawiedliwych
Zanim jeszcze rozpoczną się oficjalne uroczystości upamiętniające ofiary z Tuskulan, w muzeum planowane jest kolejne bardzo ważne wydarzenie. 23 września na ścianie dworu umieszczona zostanie tabliczka informująca, że w tym miejscu rodzina Atonowiczów – Jadwiga, Wincenty i ich córka Lucyna – ukrywali w czasie wojny Żydów.
– Miałam okazję poznać Lucynę Antonowicz w czasie jej wizyt na Litwie. Była osobą niezwykle związaną z tym miejscem i cieszę się, że w tym roku, we współpracy z władzami miasta, uda nam się upamiętnić obecność całej rodziny w tym miejscu – wyjasnia Lauraitienė.
Rodzina Antonowiczów kupiła dwór w Tuskulanach w 1942 r. Miało to być miejsce schronienia dla małżeństwa i trójki ich dorastających dzieci, które praca w gospodarstwoe miała uchronić przed wywiezieniem na roboty do Niemiec. Wcześniej, w swoim mieszkaniu na ul. Zawalnej, Antonowicze urywali 24-letnią żydowską dziewczynę, Bronisławę Malberg. Po zamieszkaniu rodziny w Tuskulanach schronienie tu zmalało ponad 20 Żydów.
Czytaj więcej: Tuskulany. Pod kortami tenisowymi może być masowy grób. „Możemy odnaleźć ok. 300 szkieletów”
Pamięć o kulturze i bohaterstwie
Nie zawsze jednak historia była tak nieprzychylna. Tuskulany jako oddzielny majątek istnieją już od XVI w. Najpierw było to gospodarstwo zaopatrujące stół Wielkiego Księcia Litewskiego, którego siedziba znajdowała się niedaleko, po drugiej stronie rzeki, potem – teren klasztorny czy prywatny.
Do tej długiej historii Tuskulan odnosić się będzie wystawa plenerowa „Wysłuchaj mojej opowieści”, która zostanie otwarta w Parku Pamięci 25 września.
– To wystawa, która łączy formę plenerową z wystawą wirtualną. Będzie można dzięki niej poznać bohaterów związanych z historią dworu, a także historię Wilna. Bardzo się cieszę, że ten projekt spotkał się z zainteresowaniem parterów z Polski. Bez wątpienia to miejsce bardzo interesujące nie tylko dla Litwinów, lecz także dla Polaków – w naszym dworze grywał Stanisław Moniuszko, tu wychował się Franciszek Walicki, tu rodzina Antonowiczów zapisała bohaterskie karty historii. Dzięki współpracy z Fundacją „Pomoc Polakom na Wschodzie” im. Jana Olszewskiego i wsparciu Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP możliwe było stworzenie międzynarodowego projektu na wysokim poziomie, który będzie dostępny w trzech językach: litewskim, polskim i angielskim. Do zwiedzania wystawy będzie konieczny jedynie własny telefon i internet, będzie dostępna przez cały czas bezpłatnie. Samo otwarcie wystawy wsparła polska placówka dyplomatyczna na Litwie, Ambasada RP i Instytut Polski w Wilnie, i będzie ono również odbywać się w języku litewskim i polskim – wyjaśnia kierowniczka muzeum.
| Fot. Marian Paluszkiewicz
Opowieści oparte na źródłach
Koncepcja wystawy, której autorką jest Ilona Lewandowska, jest bardzo prosta, jednak jej realizacja wymagała znacznych sił i zaangażowania wielu osób. Projekt graficzny stworzył Tomasz Bereźnicki, grafik, którego prace wielokrotnie były już obecne w Wilnie. Całą prace merytoryczną i wirtualną wystawę stworzyli pracownicy Centrum Badania Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy, w prace nad wystawą zaangażowało się również wielu aktorów, w tym – w tworzenie polskich nagrań – aktorzy Polskiego Teatru „Studio” w Wilnie.
– Zależało mi na tym, by historie, które usłyszymy od bohaterów wystawy, były jak najbardziej autentyczne, dlatego wszystkie teksty mają bardzo solidną podstawę w źródłach. Starałam się znaleźć jak najwięcej autentycznych wypowiedzi bohaterów wystawy, odtworzyć w pewien sposób ich styl mówienia. Nie wiem, na ile się to udało, ale przynajmniej mi udało się tych ludzi lepiej poznać – mówi Ilona Lewandowska, historyczka pracująca w Muzeum Parku Pamięci w Tuskulanach.
Obchody Dnia Pamięci Ofiar z Tuskulan będą trwały w tym roku aż cztery dni. Organizatorzy zapraszają do udziału we wszystkich wydarzeniach i lepszego zapoznania się z historią tego miejsca.
Czytaj więcej: Projekt „Podziemie łączy” dotarł do Sejn
| Fot. mat. pras.
Obchody Dnia Pamięci Ofiar z Tuskulan
25–28 września 2024 r.
Park Pamięci w Tuskulanach
80 lat temu, 28 września 1944 r., w więzieniu wewnętrznym NKGB (MGB) w Wilnie odbyły się pierwsze egzekucje osób znanych dziś jako ofiary z Tuskulan. Do 16 kwietnia 1947 r. stracono 767 osób (kolejne 7 zmarło w więzieniu bez egzekucji). W 2006 r. Sejm RL ogłosił 28 września Dniem Pamięci Ofiar z Tuskulan i wpisał go na listę dni pamięci. Wspominając tę rocznicę, zapraszamy na serię wydarzeń poświęconych pamięci ofiar z Tuskulan.
PROGRAM
25 września
14:00 – OTWARCIE WYSTAWY „WYSŁUCHAJ MOJEJ HISTORII” (plac przed Dworem w Tuskulanach, ul. Žirmūnų 1F)
Park pamięci w Tuskulanach to wyjątkowe miejsce, w którym zbiegają się najpiękniejsze i najtragiczniejsze momenty w historii Litwy. Jest to miejsce, w którym rozwijała się kultura i sztuka, miejsce, w którym ukrywano Żydów podczas Holokaustu, a także miejsce, w którym w czasach sowieckich NKGB utworzyło masowe groby. Wystawa plenerowa „WYSŁUCHAJ MOJEJ HISTORII” upamiętnia historię tego miejsca i ludzi, którzy na różne sposoby stawiali opór okupantom. W parku będzie można wysłuchać opowieści postaci, których życie lub śmierć są związane z Tuskulanami. Dowiedzieć się więcej o Tuskulanach i bohaterach związanych z tym miejscem będzie można korzystając z QR kodu za pośrednictwem własnego urządzenia.
Wydarzenie w tłumaczone na język polski.
Partnerzy: Instytut Polski w Wilnie i Ambasada RP w Wilnie. Projekt finansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w konkursie „Polonia i Polacy za granicą 2024 – wydarzenia i inicjatywy polonijne” za pośrednictwem Fundacji „Pomoc Polakom na Wschodzie” im. Jana Olszewskiego.
26 września
16:00 – DYSKUSJA „Masowe groby w Tuskulanach” (oficyna dworu w Tuskulanach)
Zapraszamy do poznania tajemnic dworu w Tuskulanach z relacji osób, które przyczyniły się do odkrycia i zbadania tego miejsca. W wydarzeniu wezmą udział dr Ilona Vaškevičiūtė, archeolog, która prowadziła badania archeologiczne na terenie dawnego dworu, oraz dr Giedrius Kisielius, ekspert medycyny sądowej, który pomagał w identyfikacji szczątków ofiar. Swoimi spostrzeżeniami podzielą się historycy: dr Severinas Vaitiekus, autor książki „Tuskulany: egzekucje, ofiary i kaci (1944–1947)”, Rimantas Zagreckas, kierownik Działu Poszukiwań i Identyfikacji Centrum Badania Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy, oraz Eugenijus Peikštenis, były dyrektor Muzeum Okupacji i Walk o Wolność. Jovita Kadikinaitė, antropolog, opowie o współczesnym procesie i wyzwaniach związanych z identyfikacją szczątków.
17:00 — Msza święta w kaplicy-kolumbarium, którą odprawi metropolita wileński abp Gintaras Grušas.
27 września
10:00–14:00 — LEKCJA OTWARTA „W CIENIU KOLORÓW PAMIĘCI” (wymagana wcześniejsza rejestracja pod numerem tel. +370 646 45949)
14:00 — Uczczenie ofiar w kaplicy-kolumbarium w Tuskulanach.
15:00 — Występ wokalny: „ritUAlas” i „Solenga” (kaplica-kolumbarium). Wykonawcy: Ilona Pliavgo, Ieva Marmienė, Viktorija Šedbaraitė, Kristina Jurė, Roberta Daugėlaitė, Vaidas Bartušas, Alfredas Miniotas.
28 września
10:00–18:00 — DZIEŃ OTWARTY
Bezpłatnie można zwiedzić Muzeum Okupacji i Walk o Wolność (Aukų g. 2A), kaplicę Parku Pamięci w Tuskulanach (Žirmūnų g. 1F), ekspozycje „Tajemnice dworu w Tuskulėnai” (biały dworek, Žirmūnų g. 1N) i „Projekt – homo sovieticus” (pałac w Tuskulanach), a także obejrzeć wystawę „Inna chwila” artysty ludowego Modestasa Grigaliūnasa, reżysera filmowego i fotografa Oleksandra Dirdovskisa oraz fotografa Leonardasa Surgaili (Oficyna dworu) oraz wystawy plenerowe.
Czytaj więcej: Pałac w Tuskulanach do dziś skrywa wiele tajemnic [Z GALERIĄ]
Artykuł opublikowany w wydaniu magazynowym „Kuriera Wileńskiego” Nr 34 (103) 14-20/09/2024