W czasach pogańskich znajdowała się tu Dolina Świętoroga, o czym dziś przypomina ulica Šventaragio (w międzywojniu ulica Marii Magdaleny). Legenda głosi, że w dolinie tej palono zwłoki wielkich książąt litewskich. Istnieje pogląd, że na miejscu dzisiejszej archikatedry pw. św. św. Stanisława i Władysława był ołtarz ofiarny, płonął wieczny ogień, a być może stała tu też świątynia Perkūnasa.
Dziś z placu Katedralnego roztacza się piękny widok na zamek Giedymina, Górą Trzykrzyską, na bazylikę archikatedralną, dzwonnicę, odbudowany w 2009 r. Pałac wielkich książąt litewskich. Przy placu początek bierze główna arteria Wilna — aleja Giedymina.
Kiedyś tu była wyspa…
Niegdyś łożysko Wilenki położone było inaczej — na południe i zachód od Góry Zamkowej, wokół obecnego placu Katedralnego.
— Nowe koryto wykopano na wschód od góry w końcu XIII lub na początku XIV w. Z biegiem czasu pozostało tylko drugie koryto, pierwotne zaś zniknęło. Niemniej jednak w czasach Giedymina zamek stał jakby na wyspie. Za Wilenką stał drewniany, otoczony osadą Zamek Krzywy — opowiada „Kurierowi Wileńskiemu” historyk Paweł Giedroyć.
Oznaczenie muru obronnego
W 2000 r. odnowiono nawierzchnię placu Katedralnego. Renowacja kosztowała ponad 16 mln, wówczas litów. Na nawierzchni zaznaczono kontury stojących tu poprzednio budowli. Spacerując po placu warto zwrócić uwagę na linie wyłożone z czerwonych płyt granitowych. Nie są to dekoracyjne zygzaki, ale oznaczenie dawnego muru obronnego, który otaczał Zamek Dolny. Cztery granitowe bryły przy Pałacu Władców, umieszczono w miejscu bramy wiodącej niegdyś do rezydencji wielkich książąt litewskich.
Na placu stoi Bazylika archikatedralna pw. św. Stanisława i św. Władysława — zabytek klasycyzmu, który przechował dziedzictwo wielu wcześniejszych epok.
— Katedralna dzwonnica powstała z przebudowy baszty z otworami strzelniczymi w murze obronnym otaczającym Zamek Dolny. Dzwonnica wraz z krzyżem liczy 57 m wysokości — wyjaśnia rozmówca.
Siedzibę wielkich książąt wraz z innymi budynkami Zamku Dolnego w drugiej połowie XIV w. otaczał ponadkilometrowy mur obronny z czterema bramami.
— Przy pierwszej zaczynała się ulica Zamkowa (Pilies), Przy drugiej Mostowa (Tilto), trzecia leżała na wprost Mostu Zamkowego nad Wilenką, u początku obecnej ulicy Tadeusza Kościuszki. Czwarta zaś wiodła na stronę południową. Znajdowały się tam również cztery baszty. Na pozostałościach jednej z nich wzniesiono dzwonnicę katedralną. W XV w. teren ten zajmowało kilka budynków gotyckich. Oprócz pałacu były tu siedziba biskupa, arsenał, trybunał oraz dom wikariuszy — opowiada historyk.
| Fot. Marian Paluszkiewicz
Pomnik założyciela Wilna
W 1996 r. na placu Katedralnym odsłonięto pomnik założyciela Wilna — Giedymina. Zaprojektował go przebywający na emigracji rzeźbiarz Vytautas Kašuba, wykonał zaś Mindaugas Šnipas. W czasach sowieckich plac nazywał się Placem Giedymina.
W 1904 r. na przeciwległym krańcu placu wzniesiono pomnik Katarzyny II. Pomnik carycy przetrwał niedługo, zaledwie 10 lat. W 1915 został zdemontowany i wywieziony do Rosji. Jednakże pomnik ten wygonił z placu Latedralnego jarmark Kaziukowy. Od roku 1904 do 1944 Kaziuki odbywały się na placu Łukiskim.
Place Wilna
Przed drugą wojną światową w Wilnie było siedem placów.
Prof. Juliusz Kłos opisał każdy z nich w wydanym w 1937 r. przewodniku turystyczno-krajoznawczym. Autor wymienia plac Bosaczkowy z halami targowymi, Katedralny, Łukiski (od 1936 r. Marszałka Piłsudskiego), Napoleona (w dobie niewoli Murawjowa), Orzeszkowej, Ratuszowy oraz placyk Świętomichalski.
Dzieło przypadku
Prof. Kłos pisze, że plac Katedralny jest raczej dziełem przypadku, a nie planowania.
„Jeszcze na początku XIX w. na miejscu dzisiejszego placu znajdował się szereg budynków należących do Zamku Dolnego, a u wylotu ulicy Zamkowej istniała brama Zamkowa (rozebrana w 1837 r.) w stylu renesansowym. Po zburzeniu wszystkich budynków pozostał pusty, zupełnie rozległy plac, bez formy i jakichkolwiek ścian otaczających. 4 marca, w dzień św. Kazimierza na placu tym rokrocznie odbywały się jarmarki. Dopiero w początku XX w., gdy na tym placu Rosjanie postanowili wznieść pomnik Katarzyny II, urządzono na środku placu skwer otaczający pomnik i go zadrzewiono, przenosząc jednocześnie jarmarki na plac Łukiski. Natomiast rozszerzenie placu w stronę ulicy Biskupiej (red. obecnie ul. Universiteto) jest czysto przypadkowe, urągające najprostszym wymaganiom urbanistycznym. Prawą stronę placu zamyka (również przypadkową tylko linią) t.zw. Cielętnik, park miejski, będący niegdyś na całej prawie swej powierzchni terenem Zamku Dolnego, który przyległ do Katedry (…)” — pisał prof. Juliusz Kłos.
Czytaj więcej: Juliusz Kłos — wilnianin z wyboru. „Pomnik jest ze skały, bo taki miał charakter”
Miejsce reprezentacyjne
Dziś plac Katedralny jest miejscem wydarzeń, koncertów, zgromadzeń, zlotów odrodzeniowych. Plac jest też honorowym miejscem stołecznej choinki. Już 29 listopada o godz. 17.00 odbędzie się tradycyjne zapalenie światełek na głównym świątecznym drzewku stolicy. Na placu pojawi się też świąteczne miasteczko, które będzie funkcjonowało tam do 29 grudnia.
Czytaj więcej: Polonez polskich maturzystów na placu Katedralnym 2024 [GALERIA]