Przez minione stulecia rozwijał się jako miejsce przenikania wpływów ruskich, polskich, żydowskich, węgierskich i austriackich. Ten bogaty konglomerat tradycji szczególnie widoczny jest w architekturze sakralnej miasta — gęstej sieci świątyń różnych obrządków, z których najważniejszą pozostaje katedra rzymskokatolicka. To ona dominuje w panoramie miasta i stanowi symbol przemyskiej tożsamości religijnej. Ale pełniejszy obraz stanowią kościoły franciszkanów, karmelitów, jezuitów, cerkwie greckokatolickie oraz dawne bożnice.
Monumentalna katedra
Sercem duchowym miasta jest katedra rzymskokatolicka pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Jana Chrzciciela powstała na miejscu wcześniejszych świątyń, a jej historia sięga XI w., gdy na wzgórzu katedralnym istniała rotunda i palatium książęce. Dzisiejsza gotycka budowla, wzniesiona w XIV w., z fundacji króla Kazimierza Wielkiego, była wielokrotnie przebudowywana. Najważniejszą metamorfozę przyniósł wiek XVII, kiedy to katedra otrzymała wystrój barokowy — bogaty, monumentalny, pełen rzeźb, sztukaterii i ołtarzy o charakterystycznej dramaturgii epoki kontrreformacji.
Wnętrze świątyni zachwyca rozmachem. Ośmioprzęsłowa nawa, rozświetlona szeregiem okien, prowadzi ku okazałemu ołtarzowi głównemu, w którym umieszczono obraz Wniebowzięcia Matki Bożej. Szczególną uwagę przyciągają również renesansowe nagrobki biskupów przemyskich — w tym piękna, manierystyczna płyta nagrobna biskupa Jana Dziaduskiego. W kaplicach bocznych zgromadzono liczne dzieła rzeźby i malarstwa sakralnego, a także pamiątki związane z dziejami diecezji. Dominantą katedry jest potężna, klasycystyczna wieża, która powstała już w okresie zaborów. Budowla ta nadała świątyni charakterystyczny, rozpoznawalny z daleka profil, szczególnie widoczny z mostów na Sanie. Współcześnie jest również jednym z najlepszych punktów widokowych na panoramę miasta.
Podziemia i krypty
Interesujące są także podziemia katedralne — przestrzeń pamięci i najdawniejszych dziejów Przemyśla, otwarte dla zwiedzających. Kryją one wielowarstwową historię — od reliktów romańskiej świątyni po groby biskupów i fundatorów. Najstarsza część podziemi to pozostałości XI-wiecznej rotundy i palatium, które stanowią jedno z kluczowych znalezisk archeologicznych w historii południowo-wschodniej Polski. Kamienne mury, fundamenty absydy czy fragmenty posadzki pozwalają zrekonstruować wygląd wczesnoromańskiego kompleksu książęcego, będącego świadectwem potęgi tutejszego grodu za czasów Bolesława Chrobrego i jego następców.
W podziemiach znajdują się także krypty z pochówkami biskupów przemyskich, przedstawicieli szlachty i lokalnych dobrodziejów. Wśród nich wyróżnia się m.in. krypta biskupa Franciszka Ksawerego Wierzchlejskiego, późniejszego abpa lwowskiego oraz miejsce spoczynku bpa Antoniego Gołaszewskiego, znanego ze swej działalności edukacyjnej. Wiele epitafiów i nagrobków zachwyca kunsztem kamieniarskim i heraldycznym. W części ekspozycyjnej umieszczono również liczne zabytki archeologiczne odkrywane podczas badań — fragmenty naczyń, detale architektoniczne, elementy wyposażenia liturgicznego czy dawne relikwie. Zwiedzanie podziemi daje więc nie tylko możliwość zetknięcia się z dawną nekropolią, lecz także prześledzenia, jak rozwijała się sztuka sakralna i życie kościelne na przestrzeni wieków.
Czytaj więcej: Polak z Ukrainy: „Jesteśmy pewni, że wygramy. A wtedy trzeba będzie wspólnie odbudować Ukrainę”
Grekokatolicki Sobór
Przemyśl słynie również z pięknych cerkwi greckokatolickich. Najważniejszą z nich jest archikatedra greckokatolicka pw. św. Jana Chrzciciela, dawna cerkiew bazylianów, a następnie kościół karmelitów, dziś symbol odrodzonej wspólnoty ukraińskiej, nazywana Greckokatolickim Soborem. Dziś jest to jedna z najważniejszych świątyń Kościoła greckokatolickiego w Polsce i miejsce o wyjątkowo bogatej historii, silnie związanej z wielokulturowym dziedzictwem miasta. Choć obecny sobór jest stosunkowo młody, to tradycje greckokatolickie w Przemyślu sięgają średniowiecza. Cerkiew biskupia kościoła unickiego istniała tu już w XIV-XV w., a od XVII w. miasto stało się jednym z najważniejszych ośrodków unii brzeskiej. Świątynia ta powstała w latach 1903-1906 jako nowa cerkiew parafialna pw. św. Jana Chrzciciela. Zbudowano ją na miejscu wcześniejszej, mniejszej świątyni. Projekt przygotował wybitny lwowski architekt Władysław Halicki, nadając budowli formy neobizantyjsko-neoromańskie, zgodne z ówczesnymi tendencjami w architekturze cerkiewnej. Po II wojnie światowej świątynia — podobnie jak większość cerkwi greckokatolickich — została przejęta przez państwo i użytkowana przez kościół rzymskokatolicki (jako kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa). Grekokatolicy odzyskali ją dopiero w roku 1991, gdy odrodziła się administratura greckokatolicka w Polsce po latach represji powojennych i akcji „Wisła”.
Sobór jest jedną z najokazalszych budowli sakralnych Przemyśla. Charakteryzuje go dominujące elementy neobizantyjskie, widoczne w półkolistych arkadach, kopule i dekoracjach (…). Jednym z najcenniejszych elementów wyposażenia cerkwi jest ikonostas — potężna przegroda ikonowa oddzielająca prezbiterium od nawy. Obecny ikonostas jest dziełem współczesnym, lecz nawiązuje do tradycji cerkiewnych Przemyśla z XVIII i XIX w. Sobór św. Jana Chrzciciela to dziś najważniejsze centrum życia religijnego grekokatolików w Polsce. Świątynia jest także miejscem licznych wydarzeń kulturalnych i ekumenicznych i znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie zabytkowego kompleksu bazyliki rzymskokatolickiej oraz kościoła karmelitów, tworząc niezwykle cenny układ architektoniczny świadczący o złożonej historii Przemyśla.
Świątynie warte odwiedzenia
W mieście funkcjonuje też kilka mniejszych cerkwi i kaplic będących świadectwem wielowiekowej obecności Rusinów i Ukraińców. Warty odwiedzenia jest kościół franciszkanów, będący barokową perłą pod Kopcem Tatarskim. Jest jednym z najważniejszych kościołów poza katedrą. Obecny barokowy kościół zachwyca bogactwem wnętrza, zwłaszcza ołtarza głównego, z rzeźbami o teatralnym charakterze właściwym dla epoki. To tutaj czczona jest figura Matki Bożej Niepokalanej, szczególnie związana z kultem w okresie rozbiorów. Przylegający klasztor odgrywał istotną rolę w życiu społecznym miasta, m.in. prowadząc szkołę i bibliotekę.
W pobliżu znajduje się również barokowy kościół karmelitów. Ta świątynia, pw. św. Teresy oraz klasztor karmelitów bosych powstały z fundacji rodziny Sobieskich, a ich historia wiąże się z politycznymi ambicjami rodu w regionie (…). Z tym miejscem wiążą się również tragiczne wydarzenia z czasów II wojny światowej — budowla była wykorzystywana przez okupanta na cele więzienne.
Każdy z kościołów Przemyśla niesie własną opowieść: o dawnych fundatorach, o sporach religijnych, o wojnach i odbudowie miasta, o życiu codziennym wiernych (…). Spacer ich szlakiem to zarazem podróż przez dzieje architektury — od surowych fundamentów romańskich, przez gotyk, po barok i klasycyzm, jak i opowieść o kulturach, które przez stulecia współtworzyły Przemyśl.