Założona w 2010 roku w odpowiedzi na przypadki łamania i nadużycia praw człowieka i mniejszości narodowych, dzisiaj Europejska Fundacja Praw Człowieka (dalej – EFHR) obchodzi swoje 10-lecie. Od początku działalności organizacja świadczy bezpłatną pomoc prawną, dba o edukację i informowanie społeczeństwa w zakresie praw człowieka, organizuje wydarzenia wyjazdowe w oddalonych od stolicy miejscowościach, monitoruje przestrzeń internetową, by wykryć mowę nienawiści w komentarzach.
| Fot. EFHR
Ochrona praw mniejszości narodowych
W 2000 r. Litwa ratyfikowała Konwencję ramową o ochronie praw mniejszości narodowych, którą zadeklarowała ugruntowanie zasad Konwencji w litewskich aktach prawnych i odpowiednio też w polityce rządu. Pomimo to w 2010 r. na Litwie wygasła ustawa o mniejszościach narodowych
Ustawa ta od 1989 r. przewidywała pewne prawa dla mniejszości narodowych, np. kierownicy placówek, które stale utrzymują kontakt z mieszkańcami, mieli obowiązek stworzyć warunki do obsługi mieszkańców nie tylko w języku litewskim, ale też w języku mniejszości narodowej licznie zamieszkującej daną miejscowość.
W 2019 roku, w celu opracowania nowej ustawy o mniejszościach narodowych, Departament Mniejszości Narodowych przy Rządzie RL powołał grupę roboczą, w której skład weszli przedstawiciele organizacji pozarządowych, a kierowała nią przedstawicielka EFHR. Grupa miała na celu wypracowanie koncepcji mniejszości narodowych. 16 lipca 2020 r. grupa robocza zatwierdziła projekt ustawy o mniejszościach narodowych, który został przekazany do wglądu dla Ministerstwa Kultury.
Czytaj więcej: Dlaczego jest nam potrzebna ustawa o mniejszościach narodowych?
Nie samymi ustawami praw się broni
Warto zaznaczyć, że ochrona praw mniejszości narodowych nie ogranicza się tylko do przyjęcia odpowiedniej ustawy. EFHR dla międzynarodowych organizacji regularnie sporządza alternatywne raporty dotyczące sytuacji mniejszości narodowych na Litwie. Dla przykładu, w raporcie o Wdrażaniu zasad konwencji ramowej o mniejszościach narodowych na Litwie z 2018 r. EFHR wyróżnia kilka wyzwań mniejszości narodowych na Litwie:
Finansowanie mediów mniejszości narodowych
Komitet ministrów, w oparciu o rekomendacje komitetu doradczego Konwencji o ochronie praw mniejszości narodowych, 27 marca 2019 r. przyjął Rezolucję CM/ResCMN(2019)4, którą wzywa Litwę do wdrożenia międzynarodowych uwag i rekomendacji.
Jedna z nich dotyczy stabilizacji wsparcia finansowego dla mediów mniejszości narodowych ze środków Litewskiej Fundacji Wspierania Prasy, Radia i Telewizji. Fundacji zalecano korektę zasad konkursu tak, aby uwzględniał on odrębną pulę środków na projekty mniejszości narodowych. Do 2020 roku środki przekazu mniejszości narodowych brały udział w konkursach Fundacji Wspierania Prasy, Radia i Telewizji razem z innymi projektami medialnymi.
Z tego też powodu EFHR zwróciła się do odpowiedzialnych instytucji wzywając do oceny regulaminu przyszłorocznego konkursu. Fundacja zgodziła się, by odtąd projekty realizowane przez media mniejszości narodowych były finansowane z oddzielnej puli środków.
Czytaj więcej: Kwestia uważności wobec mniejszości narodowych
Różny wymiar czasowy transmisji telewizyjnych programów mniejszości narodowych
EHFR wzróciła uwagę, że programy telewizyjne w języku polskim są transmitowane w mniejszym wymiarze czasowym niż w języku rosyjskim. Jest to oceniane jako niekorzystne dla polskiej mniejszości narodowej, która jest uważana za najliczniejszą na Litwie.
Oznacza to zatem, że polska mniejszość narodowa więcej czasu poświęca na oglądanie rosyjskich programów, co z kolei jest niezgodne z międzynarodowymi zobowiązaniami Republiki Litewskiej.
Czytaj więcej: Polska telewizja jako środek prewencyjny rosyjskiej propagandzie?
Brak narzędzi i wsparcia dla szkół mniejszości narodowych
EFHR zaznaczyła, że wsparcie dla szkół mniejszości narodowych na Litwie jest niewystarczające, to też wpływa na zmniejszającą się liczbę uczniów w tych szkołach.
Potrzeba zatem działań, wspierających udział mniejszości narodowych w sferach oświaty i nauki.
Czytaj więcej: W polskich szkołach nadal brakuje podręczników po polsku
Nieodpowiednia realizacja prawa wyborczego mniejszości narodowych
Mniejszościom narodowym należy dać więcej narzędzi do zapewnienia im głosowania w wyborach i referendach.
EFHR odnotowuje, że brakuje materiałów wyborczych w językach polskim i rosyjskim. Poza tym przy zmianie granic okręgów wyborczych nie zawsze uwzględnia się potrzeby mniejszości narodowych, co bezpośrednio ogranicza prawo mniejszości narodowych do wyboru przedstawiciela mniejszości.
Czytaj więcej: Obniżyć próg wyborczy mniejszościom narodowym
Realizacja oryginalnej pisowni imion i nazwisk
W Kodeksie cywilnym RL artykuł 2.20 część. 1 zawiera zapis, że każda osoba fizyczna ma prawo do imienia, obejmuje to prawo do nazwiska, imienia (imion) i pseudonimu. Poza tym, imię i nazwisko osoby jest częścią jej tożsamości i życia osobistego, któremu poświęcony jest art. 7 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej oraz art. 8 Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
Pomimo że w art. 7 Karty nie ma wyraźnego odnośnika do imienia i nazwiska, to są one ściśle powiązane z życiem osobistym i rodzinnym osoby, ponieważ są środkiem do określenia tożsamości osoby i przydzielenia jej do określonej rodziny.
W 2014 r. Sąd Konstytucyjny wskazał, że w poszczególnych przypadkach w pisowni imion i nazwisk nielitewskich mogą być używane nie tylko litery litewskiego alfabetu, ale też podstawowe symbole alfabetu łacińskiego. Pomimo to, obecnie obowiązujące litewskie regulacje prawne przewidują, że imiona i nazwiska obywateli Litwy w dokumentach powinny być pisane z użyciem symboli litewskiego alfabetu, nie przewidują też żadnych wyjątków (nie uznaje się też nielitewskich dwuznaków, np. „cz” czy „rz” — przyp. red.).
Czytaj więcej: Pisownia nazwisk — w rękach Komisji Języka Litewskiego
I chociaż przygotowane są alternatywne projekty ustawy, otwierające drogę rodzinom mieszanym do pisowni imion i nazwisk z użyciem symboli alfabetu łacińskiego, to pozostają one w szufladach Sejmu — projekty odpowiednich ustaw są odkładane w czasie już niejedną sesję.
Taka zwłoka ustawodawcza zmusiła osoby do podjęcia inicjatywy. Od 2015 r. osoby te z pomocą sądów litewskich i Europejskiej Fundacji Praw Człowieka realizują swoje prawo do imienia i życia osobistego zgodnie z zobowiązaniami międzynarodowymi, jak też z krajowymi aktami prawnymi.
Sąd w jednej z pierwszych spraw, dotyczących pisowni imion i nazwisk, orzekł, że nietykalności życia osobistego i rodzinnego osoby powinien być nadany priorytet nad wolą państwa do zachowania tożsamości kulturowej bez uwzględniania nowych warunków po wejściu Litwy do UE, m.in. wolnego ruchu obywateli. Co więcej, wnioskodawcy wskazują, że przy różnym zapisie nazwisk w rodzinie, różnić się będą też nazwiska dzieci od nazwiska matki/ojca, a to z kolei jest już ograniczeniem ich praw i interesów.
Czytaj więcej: Umowa koalicyjna: prawa człowieka i oryginalna pisownia nazwisk
W 2019 r. Sąd Okręgowy Miasta Wilna przyjął wyjątkowo ważne dla mniejszości narodowych na Litwie orzeczenie — w wyniku sprawy sądowej Malgožata uzyskała prawo do bycia Malgorzatą. Sprawa sądowa Malgorzaty była pierwszą na Litwie, w której sąd przyznał prawo do oryginalnego zapisu imienia obywatelce Litwy polskiego pochodzenia.
Art. 3 Konwencji ramowej o ochronie praw mniejszości narodowych przewiduje, że każda osoba należąca do mniejszości narodowej ma prawo do zdecydowania czy chce, aby traktowano ją jak mniejszość narodową, czy nie.
Co więcej, z powodu swojej decyzji czy korzystania z wynikających z niej praw, osoba ta nie może okazać się w niekorzystnej sytuacji. Zgodnie z art. 11 Konwencji ramowej o ochronie praw człowieka osoba ma prawo do używania swojego imienia i nazwiska w języku mniejszości.
Warto zaznaczyć, że oryginalna pisownia imion i nazwisk jest aktualna nie tylko dla przedstawicieli mniejszości narodowych. Większość wnioskodawców stanowią rodziny mieszane, w których jeden z małżonków jest obywatelem innego państwa i posiada w nazwisku litery „w”, „x” lub „q”.
Rejestrując małżeństwo na Litwie, nazwisko zostaje zlituanizowane, w wyniku czego członkowie tej samej rodziny mają różne nazwiska. To często wywołuje wiele niedogodności, członkowie rodziny są zmuszeni do ciągłego udowadniania swojej tożsamości, potwierdzania autentyczności przedstawianych dokumentów i więzów rodzinnych.
Mowa nienawiści i przestępstwa z nienawiści
Art. 1 Decyzji ramowej Rady UE z dnia 28 listopada 2008 r. w sprawie zwalczania pewnych form i przejawów rasizmu i ksenofobii za pomocą środków prawnokarnych wskazuje, że każde państwo członkowskie powinno zastosować wszelkie dostępne środki do zapewniania karności za przestępstwa wskazane w artykule, związane z rasizmem i ksenofobią, a także za podżeganie do nienawiści i przemocy wobec grupy osób lub osoby, określanej według rasy, koloru skóry, wyznania, pochodzenia lub pochodzenia narodowego czy etnicznego.
Od 2011 r. EFHR przy pomocy wolontariuszy i praktykantów aktywnie monitoruje przestrzeń internetową, poszukuje komentarzy podżegających do nienawiści i przekazuje je odpowiednim instytucjom.
W 2019 r. EFHR złożyła 66 wniosków w sprawie możliwego nawoływania do nienawiści w przestrzeni internetowej. Dla przykładu, w 2015 r. liczba ta sięgała 127 wniosków, z czego 45 spraw było wygranych.
EFHR świadczy również pomoc osobom, które ucierpiały od przestępstw z nienawiści. W 2019 r. prawniczka EFHR reprezentowała przed sądem interesy Ekwadoryjczyka Fabiana Sancheza w sprawie ataku, sprawa ta doczekała się na Litwie dużego rozgłosu.
19 lipca 2018 r. pochodzący z Ekwadoru, ale od 5 lat mieszkający na Litwie Fabian był zaatakowany przez dwoje mężczyzn, którzy wykrzykiwali w trakcie zbrodni „Litwa dla Litwinów” (lit. Lietuva lietuviams). Sąd uznał oskarżonych za winnych naruszenia porządku publicznego na podstawie art. 284 Kodeksu karnego RL oraz podżeganiem do nienawiści wobec osoby innej narodowości, rasy, przekonań i poglądów zgodnie z art. 170 częścią 2 Kodeksu karnego RL.
Czytaj więcej: Sąd po stronie ofiar przestępstw z nienawiści
| Fot. Marian Paluszkiewicz
Sąd, który wydał orzeczenie, przyznał, że chociaż samo hasło „Litwa dla Litwinów” w sensie lingwistycznym nie oznacza dyskryminacji, obrażania i poniżania osób określonych ras i narodowości, a jest jedynie hasłem skandowanym przez narodowców podczas marszu z okazji święta 11 marca, to sąd ocenił, że poszkodowany był zaatakowany właśnie ze względu na głoszone przez siebie poglądy o równości wszystkich narodów.
Obaj oskarżeni wskazali, że poszkodowany nie wyróżniał się z tłumu, jednak oboje też podkreślili, że pamiętali jego aktywny udział w marszu 11 marca i niesiony przez niego plakat z napisem „Litwa dla wszystkich” (lit. Lietuva visiems), a także podkreślanie przez poszkodowanego, że Litwa jest wolnym krajem dla obywatela każdego kraju.
Czytaj więcej: Dzień Niepodległości znowu pod hasłem „Litwa dla Litwinów”
W 2019 r. EFHR wspólnie z partnerami — Litewskim Centrum Praw Człowieka, Litewską Szkołą Policji i Instytutem Monitorowania Praw Człowieka — rozpoczęli realizację projektu „#PolicijosMokykla_LT: wzywanie do efektywnej odpowiedzi na przestępstwa z nienawiści i mowę nienawiści na Litwie” (później projekt otrzymał nazwę #MesVisi).
W ramach projektu #MesVisi EFHR przeprowadziła wyczerpujące badanie dotyczące przestępstw z nienawiści i mowy nienawiści. W trakcie trwania badania próbowano wyjaśnić co stoi na przeszkodzie w efektywnym śledztwie przestępstw z nienawiści, swój punkt widzenia przedstawiły osobe należące do grup szczególnie wrażliwych, prokuratorzy, funkcjonariusze policji, rozpatrzono obowiązującą na Litwie bazę prawną i możliwe usterki, w wyniku sformowane zostały też konkretne rekomendacje.
Szczegółowa prezentacja badania odbędzie się 10 grudnia podczas konferencji odbywającej się w ramach Narodowego forum praw człowieka.
Przygotowywanie i przekazywanie raportów do organizacji międzynarodowych
Europejska Fundacja Praw Człowieka aktywnie monitoruje realizację międzynarodowych zobowiązań na Litwie i stale przekazuje alternatywne raporty do międzynarodowych instytucji i organizacji.
Mają na celu przedstawienie dodatkowej alternatywnej informacji i zwrócić uwagę na podstawowe problemy w zapewnianiu prawa człowieka na Litwie. W ciągu 10-lecia działalności EFHR przygotowała raporty:
- W latach 2011, 2015 i 2019 Europejska Fundacja Praw Człowieka przekazała raporty alternatywne do Komitetu ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej. Ostatni raport EFHR przygotowywał wspólnie z Litewskim Centrum Praw Człowieka. Organizacje zwróciły uwagę, że pomimo pewnego postępu jaki Litwa uczyniła w ramach realizacji wcześniejszych rekomendacji Komitetu, to niektóre kwestie zostały zignorowane, a zagwarantowanie praw człowieka w kraju nadal pozostaje dużym wyzwaniem. W celu zwalczania dyskryminacji i ochrony najbardziej wrażliwych grup społecznych na Litwie, kraj potrzebuje nowych kierunków polityki i planów działań. Obecnie najbardziej aktualne są kwestie mniejszości narodowych, zwalczanie podżegania do nienawiści i przestępstw z nienawiści, kwestie warunków życia społeczności romskiej, migrantów i uchodźców, handel ludźmi i inne.
- W 2014 r. EFHR przedstawiło raport o wdrażaniu praw człowieka na Litwie w latach 2012-2013. Raport miał na celu ukazanie obecnej sytuacji praw człowieka na Litwie w kontekście członkostwa w UE i innych organizacjach międzynarodowych (ONZ, Rada Europy itd.). Szczególna uwaga była skierowana na realizację praw mniejszości narodowych, w tym na kwestie oświaty, pisowni imion i nazwisk oraz nazw topograficznych. Poza tym, omówiony został problem mowy nienawiści w przestrzeni internetowej, udział organizacji międzynarodowych w dyskursie nt. praw człowieka na Litwie, a także przedstawione zostały wnioski i rekomendacje niezależnych ekspertów dot. poprawy sytuacji na Litwie.
- W 2014 r. i 2018 r. Europejska Fundacja Praw Człowieka składała alternatywne raporty dot. realizacji Konwencji ramowej o ochronie praw mniejszości narodowych. W ostatnim raporcie EFHR zwróciła uwagę na realizację zobowiązań międzynarodowych, na brak mechanizmów zobowiązujących, przestępstwa z nienawiści, oświatę i prasę mniejszości narodowych i inne.
Centrum pomocy prawnej
Od chwili założenia misją EFHR było świadczenie bezpłatnej pomocy prawnej każdej osobie, która doświadczyła dyskryminacji, zetknęła się z łamaniem praw człowieka w życiu zawodowym czy osobistym, bądź stała się świadkiem takich czynów niedozwolonych.
Na pomoc prawną składają się konsultacje, przygotowanie dokumentów prawnych i reprezentowanie interesów wnioskodawcy przed sądem lub w innej instytucji. Pomoc jest świadczona przez zawodowych prawników EFHR oraz zaufane kancelarie adwokackie, z którymi współpracuje EFHR.
Pomimo że pomoc prawna EFHR obejmuje nie wszystkie kwestie, to mieszkańcy chętnie zwracają się i kierują zapytania do prawników Fundacji w takich sprawach jak dyskryminacja w pracy czy instytucjach państwowych, ograniczanie praw w okresie kwarantanny, ograniczenia w ruchu wewnątrzkrajowym, doświadczenie ksenofobii, złe warunki panujące w ośrodku więziennym, bezprawne zwolnienie z pracy, naruszanie praw podczas procesu karnego i inne.
Czytaj więcej: EFHR dba o prawa człowieka – Twoje prawa!
Działalność edukacyjna
Europejska Fundacja Praw Człowieka szczególną uwagę poświęca działalności edukacyjnej, szczególnie społeczności należących do mniejszości narodowych. W ciągu 10 lat EFHR odwiedziła wiele szkół i wspólnot na całej Litwie, gdzie opowiadała o prawach człowieka i mniejszości narodowych, dyskryminacji w pracy, mowie nienawiści i pisowni imion i nazwisk.
Fundacja organizuje też stale bezpłatne szkolenia dla prawników i innych osób zainteresowanych ochroną praw człowieka. Dla przykładu, w 2018 r. odbyła się międzynarodowa konferencja „Regulacje prawne dotyczące mniejszości narodowych – teoria i praktyka”, oraz szkolenia „Prawa językowe mniejszości językowych: standardy międzynarodowe i ich znaczenie”.
W 2017 r. zrealizowano szkolenia dot. prawa międzynarodowego „Prawa człowieka w praktyce”. Takie wydarzenia są bezpłatne i otwarte dla społeczeństwa, a udział w nich jest wieńczony certyfikatem.
Poza tym, informację o prawach człowieka i mniejszościach narodowych EFHR szerzy też biorąc udział w innych wydarzeniach i projektach. Dwa lata z rzędu EFHR organizowała panele dyskusyjne w ramach festiwalu „Būtent!”, gdzie zachęcała uczestników dyskusji na temat tolerancji, języka litewskiego i polskiej mniejszości narodowej.
W ubiegłym roku organizacja wzięła udział też w festiwalu pomysłów „Laisvės piknikas“, gdzie w ciągu całego dnia zainteresowani mogli pytać i dyskutować z członkami ekipy EFHR. Prawniczki Fundacji dzieliły się swoim doświadczeniem w kwestiach praw człowieka, praw mniejszości narodowych oraz przestępstw z nienawiści.
Cieszy fakt, że zainteresowanych działalnością Fundacji było wielu, szczególną aktywność wykazała młodzież, która wnikała w takie kwestie jak dyskryminacja, mowa nienawiści oraz równe możliwości.
Organizacja bierze też udział w projektach, organizowanych przez międzynarodowych partnerów. Dla przykładu, w 2018 r. odbyła się dyskusja pt. „W piłce nożnej nie ma miejsca na rasizm”, w 2019 r. EFHR zaprosiła uczniów do udziału w konkursie plastycznym, gdzie za pomocą sztuki mieli pokazać, że również piłka nożna może być platformą do poszanowania praw człowieka (płci, ras, narodowości, równości, tolerancji, różnorodności).
Przy współpracy z Europejską siecią przeciw nacjonalizmowi, rasizmowi i faszyzmowi (UNITED for Intercultural Action), EFHR sześć razy brała udział w kampanii „Europejski tydzień działań przeciw rasizmowi”. W czasie trwania kampanii Fundacja prowadziła prezentacje na Wydziale Prawa Uniwestytetu Wileńskiego.
Brała też udział w akcjach potępiających dyskryminację, jakie odbywały się w centrum Wilna — organizacja w ramach tej akcji opowiadała przechodniom o dyskryminacji i świadczyła bezpłatną pomoc prawną, zapraszała liderów wspólnot, organizacje i działaczy społecznych do współpracy i rozmów o faszyzmie, rasizmie i dyskryminacji.
Wspieranie działalności wolontariackiej i projekty
Od początku działalności Fundacja miała w swojej ekipie ambitnych i aktywnych wolontariuszy oraz praktykantów, którzy przyczyniają się do wspólnych starań w zwalczaniu dyskryminacji i naruszeń praw człowieka. Wolontariusze pomagają w monitorowaniu przestrzeni internetowej, piszą i tłumaczą artykuły, teksty, przygotowują przeglądy praktyk sądowych, pomagają w organizowaniu wydarzeń i konferencji, biorą udział w spotkaniach ze wspólnotami.
Jesteśmy wdzięczni każdemu wolontariuszowi, który przyczynił się do realizacji celów Fundacji i ugruntowania stanu praw człowieka na Litwie.
W 2013 r. Europejska Fundacja Praw człowieka została jednostką akredytowaną i dołączyła do sieci wymiany młodzieży pomiędzy krajami europejskimi i krajami partnerskimi. W tym okresie EFHR zrealizowała niejeden projekt, mający na celu edukację w zakresie praw człowieka oraz zwiększanie zaangażowania różnych grup społecznych.
W ramach projektów Fundacja nawiązała współpracę ze specjalistycznym żłobkiem-przedszkolem „Čiauškutis“, szkołą Šilo w Wilnie, Stowarzyszeniem aktywności obywatelskiej Bonafides, Europejskim Stowarzyszeniem Studentów Prawa (ELSA) i innymi. Udział w projektach wzięło 11 wolontariuszy, którzy na okres 10 miesięcy przyjeżdżali na Litwę z takich krajów jak Włochy, Rumunia, Niemcy, W. Brytania, Polska, Węgry, Hiszpania.
Europejska Fundacja Praw Człowieka