Dokładnie 76 lat temu – 27 stycznia 1945 r. – żołnierze Armii Czerwonej otworzyli bramy niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz. Skrajnie wyczerpani więźniowie, których zostało około 7 tysięcy, w tym pół tysiąca dzieci, witali ich jako wyzwolicieli. I choć Polskę w 1939 roku najechał Wehrmacht i właśnie Armia Czerwona, a narodom „wyzwolonym” wcale nie dano wolności, to otwarcie obozów było dla więźniów na równi ze zbawieniem — niemiecki terror przestawał rządzić ich życiem.
Czytaj więcej: Z KL Auschwitz do nieba
Los deportowanych dzieci
W utworzonych na oświęcimskich terenach obozach życie straciło ponad 200 tys. nieletnich – Żydów, Polaków, Romów, Białorusinów, Rosjan, Ukraińców.
Jak tłumaczy historyk, Helena Kubica, Niemcy wywozili do obozów dzieci i nieletnich z różnych powodów: Żydów – w ramach akcji całkowitej zagłady, Sinti i Romów – w ramach izolacji i zagłady, Polaków – za udział w ruchach oporu lub w związku z deportacją rodzin z Zamojszczyzny i powstańczej Warszawy, a także za „przestępstwa” przeciw gospodarce III Rzeszy, Białorusinów i innych obywateli ZSRR – w odwecie za działalność partyzancką.
Historyk zaznacza, że dokładna liczba dzieci, które Niemcy zmusili do życia w obozie jest trudna do ustalenia. Według Muzeum Auschwitz, na podstawie szacunkowych danych przyjmuje się, że do obozu deportowanych zostało co najmniej 232 tys. dzieci i młodocianych, z czego zdecydowaną większość stanowili Żydzi.
Czytaj więcej: Uczczono Dzień Zagłady Żydów na Litwie
Muzeum Auschwitz podaje, że do połowy 1943 r. wszystkie urodzone w obozie dzieci, bez względu na narodowość, były mordowane, najczęściej zastrzykiem fenolu lub topione. Później przy życiu pozostawiano noworodki nieżydowskie, niektóre z nich trafiały do ośrodków germanizacyjnych.
Likwidacja obozu
17 stycznia 1945 r. odbył się w KL Auschwitz ostatni apel. Stanęło do niego 67 012 więźniarek i więźniów.
Przygotowania do likwidacji obozu koncentracyjnego Auschwitz rozpoczęły się już w sierpniu 1944 r. Przebywających w Oświęcimiu więźniów sukcesywnie wywożono w głąb III Rzeszy. Do połowy stycznia 1945 r. z obozu wyekspediowano ponad 60 tys. osób, w tym niemal wszystkich więzionych Polaków, Rosjan i Czechów.
Mimo zbliżania się oddziałów sowieckich Niemcy kontynuowali uśmiercanie Żydów. Komory gazowej po raz ostatni użyto w listopadzie 1944 r.
Pod koniec 1944 r. Niemcy palili dokumenty i zacierali świadectwa zbrodni: zasypywali doły z ludzkimi prochami, rozebrali do fundamentów krematorium IV i przygotowali do wysadzenia pozostałe trzy. Zniszczyli je tuż przed opuszczeniem obozu.
Czytaj więcej: Ponary – wciąż odkrywana fabryka śmierci
Marsze śmierci
Ostateczną likwidację obozu Niemcy zaczęli, gdy ruszyła ofensywa sowiecka. Rozpoczęto ewakuację więźniów tzw. marszami śmierci. Podczas akcji zginęło co najmniej 9 tys. więźniów.
Była więźniarka Auschwitz II-Birkenau, uczestniczka „marszu śmierci” Krystyna Żywulska wspominała, że wszędzie płonęły stosy papierów. „Przed blokfuehrersztubą esesmani depcą płonące stosy, dorzucają wciąż nowe dokumenty, listy zmarłych, niszczą wszystko, co świadczyłoby o prawdzie. Wychodząc śpiewamy: Żegnaj, straszny Oświęcimie i koszmarne Birkenau, w twych barakach pustych w zimie, wiatr żałośnie będzie wiał” – napisała Żywulska we wspomnieniach.
W oświęcimskich obozach zostało ok. 9 tys. więźniów, w tym ok. pół tysiąca dzieci. Esesmani uznali, że nie nadają się do pieszej ewakuacji i zamierzali ich zgładzić. Zdążyli kilkuset z nich.
Chwila wyzwolenia
26 stycznia 1945 r. żołnierze Armii Czerwonej przekroczyli Wisłę. Dzień później zwiadowcy 100. Lwowskiej Dywizji Piechoty weszli do podobozu Monowitz. W południe dotarli do centrum Oświęcimia, po czym skierowali się do obozów Auschwitz I i Auschwitz II-Birkenau.
Przy pierwszym z nich napotkali na opór wycofujących się Niemców. Przełamawszy go, przystąpili do wyzwolenia obozu.
„Pamiętam, że do baraku dziecięcego weszli nagle żołnierze z czerwoną gwiazdą na czapkach, a nie ekipa Mengelego, którego panicznie się bałyśmy. Dali mi pajdę chleba z margaryną. Jej smak do dziś pamiętam” – wspominała była więźniarka Auschwitz, Lidia Maksymowicz, którą Niemcy przywieźli do Auschwitz z Mińska razem z matką, gdy miała zaledwie trzy lata.
Czytaj więcej: 76 lat temu Armia Krajowa odbiła Ejszyszki
Halina Brzozowska-Zduńczyk, jako 12-letnia dziewczynka została deportowana do Auschwitz razem z młodszą o sześć lat siostrą Marysią z ogarniętej powstaniem Warszawy. „Najtragiczniejsze było wyjście z baraku. Całe obejście, dojścia i drogi były pokryte leżącymi ludźmi, skrajnie wyniszczonymi, konającymi, żebrzącymi o pomoc, albo trupami. Nie było gdzie postawić nogi” – mówiła w 2016 roku.
Część byłych więźniów tuż po wyzwoleniu wróciła do domów. Pozostali zostali umieszczeni w szpitalach zorganizowanych w byłych już obozach przez radzieckie wojskowe służby medyczne oraz mieszkańców Oświęcimia i okolicy. Wśród nich było ponad 200 dzieci. Chorzy znajdowali gościnę w także prywatnych domach. Większość byłych więźniów opuściła szpitale w ciągu kilku miesięcy po wyzwoleniu.
Czytaj więcej: 75. rocznica wyzwolenia KL Auschwitz-Birkenau
Niemcy założyli obóz Auschwitz w 1940 r., aby więzić w nim Polaków. Kompleks Auschwitz II-Birkenau powstał dwa lata później i stał się miejscem zagłady Żydów. W zespole obozowym funkcjonowała także sieć podobozów. W Auschwitz Niemcy zgładzili co najmniej 1,1 mln ludzi, głównie Żydów, a także Polaków, Romów, jeńców politycznych i osób innej narodowości.
Z klatki w kajdan
Wyzwolenie obozów i wypchnięcie Niemców z terytorium okupowanej Polski do dziś pozostaje tematem kontrowersyjnym. Wszystko przez to, jak historia potoczyła się po wojnie.
Nie pozwolono utworzyć niezależnych rządów, odbite z jednej okupacji kraje trafiły do drugiej. „Wyzwolenie” Europy spod niemieckiego buta do dziś pozostaje członem rosyjskiej propagandy o Związku Sowieckim jako wielkim wyzwolicielu, którego karmiącą rękę złe niewdzięczne psy kąsają.
Czytaj więcej: Jak mała Litwa walczyła z sowieckim niedźwiedziem
Prorosyjskie media stosują też narrację o tym, że negowanie benewolencji Armii Czerwonej przez narody ujarzmione to ta sama retoryka dehumanizacji, jaką Niemcy stosowali wobec Żydów.
Aby w pełni zrozumieć rolę Armii Czerwonej w wyzwalaniu obozów koncentracyjnych, należy wziąć też pod uwagę taktykę stosowaną podczas wyzwalania (np. brak pomocy powstańcom warszawskim i czekanie, aż Warszawa się wykrwawi, by można było wejść i zaprowadzić swoje rządy), późniejsze losy okupowanych narodów oraz stosunek władz komunistycznych do nich. Nie można też zapominać o tym, że w 1939 Polska była rozdarta przez Niemcy i Związek Sowiecki, a konflikt między nazistowskim blokiem a komunistycznym wcale nie był rozpalony przez spór co do losu narodów uciśnionych.
Czytaj więcej: Podstępny cios w plecy: 75 lat temu wojska sowieckie zaatakowały Polskę
Na podst.: PAP, IPN, inf. własne