30 lat temu, 26 sierpnia 1991 r. Polska uznała niepodległość odrodzonej Litwy. W kolejnych latach stosunki obu krajów oscylowały wokół kwestii bezpieczeństwa, ale pojawiał się także temat praw Polaków na Litwie oraz przestrzegania bilateralnych umów. Dziś stosunki są znacznie lepsze, niż początkowo, a wizyta polityków polskich nie przebiega w dołująco chłodnej atmosferze. Niemniej, pozostały nierozstrzygnięte kwestie.
| Fot. Marian Paluszkiewicz
Droga Litwy do niepodległości rozpoczęła galop od 1989 roku, gdy Szlak Bałtycki połączył 3 miliony ludzi pragnących wolności dla krajów bałtyckich. Wydarzenie to upamiętniało 50. rocznicę paktu Ribbentrop-Mołotow, którego tajne traktaty podzieliły Europę pomiędzy dwa totalitarne systemy.
Galopująca historia
Wydarzenia przybrały dramatycznego biegu w ciągu dwóch kolejnych lat. W marcu 1990 roku Rada Najwyższa Litewskiej Republiki Sowieckiej ogłosiła Akt Przywrócenia Państwa Litewskiego i zapowiedziała usunięcie symboli rządów sowieckich. Te akty prawne nie zostały jednak uznane przez Kreml. Litwini szykowali się do obrony odbudowywanej niezależności.
Dramatyczne zdjęcia z gmachu Rady Najwyższej Litewskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej oraz spod wileńskiej wieży telewizyjnej, zszokowały świat w styczniu 1991 roku.
Dla międzynarodowej opinii publicznej były to obrazy niespodziewane ze względu na dominujący na Zachodzie wizerunek Michaiła Gorbaczowa jako przywódcy wolnościowego, odrzucającego siłowe rozwiązania problemów. W Wilnie było wtedy wielu działaczy polskiej Solidarności oraz polskich dziennikarzy.
Czytaj więcej: „To była trauma”. Wywiad z Mają Narbutt, dziennikarką, która przeżyła 13 stycznia
Trudne początki relacji
Gdy Litwę uznała już Polska, wkrótce w listopadzie 1991 r. w Wilnie zainaugurowana została działalność polskiej ambasady. Pierwszym istotnym wydarzeniem w stosunkach z niepodległą Litwą była wizyta ministra prof. Krzysztofa Skubiszewskiego w Wilnie 12–14 stycznia 1992 r. Drugiego dnia rozmów podpisano pierwszy akt normujący wzajemne stosunki: Deklarację o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy.
Dokument gwarantował poszanowanie suwerenności, granic, rezygnację z jakichkolwiek roszczeń terytorialnych, prawo używania własnego języka przez mniejszości narodowe oraz ochronę dziedzictwa kulturowego po obu stronach granicy. Mimo zawarcia umowy, wizyta ministra Skubiszewskiego przebiegała w nie najlepszej atmosferze.
Nie był to koniec sporów. Przez kolejne lata podnoszone postulaty nie były realizowane, a w 2011 roku przeprowadzono dyskryminującą reformę szkolnictwa wbrew aktywnemu i szerokiemu oporowi mniejszości polskiej na Litwie.
Wiatr zmian?
Stosunki zaczęły się jednak poprawiać wraz z wprowadzaniem świadomości nierozerwalności obu narodów. Coraz częściej antypolskie wypowiedzi są krytykowane także przez litewskich działaczy, a historycy Litwy coraz lepiej mówią nie tylko o wspólnej historii Polski i Litwy, ale czasem nawet o Piłsudskim, który do niedawna był stawiany na równi ze Stalinem.
Nierozwiązana została kwestia m.in. pisowni nazwisk, nazewnictwa ulic. Wcześniej popierany przez większość „wariant łotewski”, czyli zezwolenie na niewiążącą prawnie oryginalną pisownię na drugiej stronie paszportu, dziś został głównie w narracji nacjonalistów, jednak nie został całkiem zmarginalizowany.
Wariant ten Ministerstwo Sprawiedliwości zaleca odrzucić jako wprowadzający podwójną tożsamość, z czego ta druga nie byłaby wiążąca prawnie.
Czytaj więcej: Strategia Wileńszczyzna 2040: znamy jej założenia
Wpierw symbole
Po 2015 stosunki polsko-litewskie rozwijają się także w ramach dwóch nowych inicjatyw współpracy regionalnej – Trójmorza i Trójkąta Lubelskiego.
W sferze symbolicznej jednym z najważniejszych wydarzeń ostatnich lat był zorganizowany w listopadzie 2019 r. w Wilnie pogrzeb dwudziestu uczestników Powstania Styczniowego, w tym dwóch jego przywódców na terenie Litwy. Wśród uczestników można było zobaczyć liczne flagi Wielkiego Księstwa Litewskiego, które symbolizowały wspólne funkcjonowanie w granicach Rzeczypospolitej oraz walkę w okresie zaborów.
Powstanie Styczniowie przez wielu historyków uznawane jest za ostatni wspólny zryw narodu litewskiego i polskiego, poprzedzony wielką manifestacją jedności Rzeczypospolitej Obojga Narodów w Kownie w 1861 roku.
Na podst.: PAP, własne