Żmudź to jeden z najbardziej fascynujących i niezwykłych regionów Litwy. Znajdujące się tu polskie dwory szlacheckie i pałace do dziś kryją wiele tajemnic.
O obecności hrabiów Tyszkiewiczów w Kretyndze przypominają nie tylko ich pałac, park i liczne budowle, które przetrwały po dziś dzień, ale też zabytkowy cmentarz. Wzniesiona tu w 1893 r. kaplica – mauzoleum rodziny Tyszkiewiczów – uważana jest za nadmorską perłę neogotyku, zaś ustawiona przez hrabiego Aleksandra rzeźba anioła stróża przez wiele lat była symbolem nekropolii.
W pobliżu kaplicy spoczęli ludzie, którzy mieszkali i pracowali u hrabiów. Życiorysy wielu z nich są niezwykle interesujące, obfitują w mezalianse, romanse i niepospolite pasje.
Czytaj więcej: Do Kretyngi, do hrabiego… na obiad!
| Fot. arch.
Historia miłosna, która przetrwała
Owiana legendą historia miłosna, która być może przyczyniła się do powstania wspaniałego dzieła literackiego, przetrwała dzięki pewnemu mieszkańcowi Kretyngi.
– To rodowity mieszkaniec miasteczka Edmundas Giedrimas, którego ojciec Pranas Giedrimas (ur. w 1905 r.) przez wiele lat pracował u hrabiego Aleksandra Tyszkiewicza jako osobisty kierowca. Historię, którą pan Edmundas usłyszał od ojca, nagłośniły dziennikarka Vitalija Vitkauskienė oraz pracowniczka muzealna Jolanta Klietkutė. Nie na próżno się mówi, że legendy żyją dopóty, dopóki żyją ludzie, którzy je pamiętają – opowiada „Kurierowi Wileńskiemu” Romualdas Beniušis, litewski publicysta i krajoznawca.
Przyszli właściciele dworu w Kretyndze (od 1875 r.), Józef Tyszkiewicz (1835–1891) i Zofia Horwatt (1839–1919), wzięli ślub w 1861 r., tuż przed wybuchem powstania styczniowego. W obawie przed zamieszkami i represjami ze strony władz carskich małżonkowie wyjechali do Paryża, gdzie w 1864 r. urodził się ich syn Aleksander. Z myślą o edukacji dziecka zapoznali się z paryską guwernantką Marie Fayard. Zaprosili ją na Litwę.
| Fot. Wikipedia
Nauka dobrych manier
Już w XVII w. w Polsce, jak i w Imperium Rosyjskim modnym stało się zatrudnianie w bogatych szlacheckich domach guwernantek Francuzek. Domowe nauczycielki miały uczyć dzieci języka francuskiego oraz dobrych manier, ważnym elementem domowej edukacji była też sztuka pisania listów.
Dr Liliana Narkowicz, wilnianka badająca dzieje rodu Tyszkiewiczów, pisze: „Zgodnie z obowiązującymi wówczas zasadami wychowania dzieci powinny były poprawnie się zachowywać w obecności gości, podtrzymywać rozmowę, znać kilka języków obcych, posiadać wykształcenie muzyczne (grać na instrumencie muzycznym, tańczyć, śpiewać) oraz jeździć konno. Dopiero po ukończeniu 12. roku życia miały prawo zasiąść do stołu z rodzicami. Do tego czasu spożywały posiłki osobno, w towarzystwie guwernantek. Poznawały też zasady dobrego zachowania się przy stole. Wiadomo było, że nie należy rozmawiać o życiu prywatnym innych osób, dokładać sobie jedzenia czy prosić o dokładkę. W dni powszednie dzieci z rodzicami widziały się po obiedzie w salonie, gdzie dorośli delektowali się kawą. Codziennie od ojca dostawały karmelka lub zamoczony w kawie kawałeczek cukru. Tak zgodnie z rodzinną tradycją było we wszystkich dworach Tyszkiewiczów”.
Hrabianka Helena Tyszkiewiczówna, najmłodsza córka hrabiego Aleksandra (1864–1945), w swoich pamiętnikach wspomina, że w domu rodziców młodszymi dziećmi opiekowała się Polka Scholastyka Michałowska, zaś starszymi – Marie Fayard. Marie była niezwykle przywiązana do rodziny Tyszkiewiczów, bardzo towarzyska, lubiła opowiadać różne historie, śpiewać francuskie piosenki.
Z reguły kobiety zajmujące się nauczaniem domowym nie wychodziły za mąż. Często aż do śmierci opiekowały się nimi ludzie, u których służyły przez wiele lat. Swoich rodzin nie założyły też guwernantki Tyszkiewiczów. Marie zmarła w roku 1891 w wieku 59 lat na skutek udaru mózgu. Scholastyka odeszła w wieku 84 lat w 1901 r.
| Fot. Wikipedia
Rzeźba anioła i bestsellerowa powieść
W podzięce za ich oddanie i lojalność hrabia Aleksander Tyszkiewicz polecił pochować guwernantki w pobliżu kaplicy rodzinnej, we wspólnej mogile. Na ich grobie ustawiono postument w formie czworokąta. Na południowej stronie kamienia wyryto napis w języku francuskim, który głosi, że spoczywa tu Marie Fayard. Polski napis na północnej stronie postumentu głosi, że pochowana tu jest Scholastyka Michałowska.
Postument udekorowano miedzianą rzeźbą anioła – stróża z rozpostartymi skrzydłami. Artystyczna rzeźba mogła być sprowadzona z sąsiednich Prus Wschodnich, Polski czy Łotwy. – W pobliżu rodzinnej kaplicy jest pochowanych wielu ludzi, którzy służyli przy dworze. Na ich mogiłach stoją krzyże. Jedynie na mogile guwernantek ustawiono rzeźbę. W ten sposób hrabia wyraził tym kobietom swą wdzięczność za ich poświęcenie, miłość, którą otaczały dzieci Tyszkiewiczów – podkreśla Romualdas Beniušis. Po jakimś czasie, anioł czuwający nad spokojem dwóch kobiet, stał się symbolem cmentarza w Kretyndze.
– W czasach Litwy niepodległej niezwykłą popularnością cieszyła się przetłumaczona na język litewski powieść „Trędowata” autorstwa Heleny Mniszkówny – kontynuuje Romualdas Beniušis.
Akcja powieści rozgrywa się na przełomie XIX i XX w. Opowiada o miłości, której spełnieniu na przeszkodzie stają przesądy społeczne i nietolerancja członków rodów arystokratycznych. Główną bohaterką jest skromna, nieutytułowana szlachcianka Stefania Rudecka. Po doznanym zawodzie miłosnym przyjmuje posadę guwernantki u baronowej Elzonowskiej, ciotki młodego ordynata Waldemara Michorowskiego. Początkowo Stefcia unika ordynata, z wolna jednak pojawia się między nimi wzajemne uczucie.
Przypadkowo okazuje się, że dziadek Waldemara i babka Stefci byli zakochani i zaręczeni, choć do małżeństwa nie doszło wskutek sprzeciwu rodziny ordynata. Obawiając się powtórzenia sytuacji, Rudecka zamierza opuścić rezydencję Michorowskich, ale zdecydowany na ślub Waldemar przezwycięża przeszkody i doprowadza do zaręczyn. Tymczasem w wyniku intryg ze strony miejscowych rodzin arystokratycznych dziewczyna popada w chorobę i przedwcześnie umiera w dniu planowanego ślubu…
| Fot. mat.pras.
Prototyp głównej bohaterki
– Poszły słuchy, że Marie Fayard mogła być prototypem bohaterki powieści, a opisana przez Mniszkównę tragiczna historia miłosna rozgrywała się w pałacach Tyszkiewiczów w Kretyndze i Połądze. Takie domysły zaczęto snuć nieprzypadkowo – opowiada krajoznawca Romualdas Beniušis.
Autorka powieści w latach 1897–1903 mieszkała u hrabiów Platerów na Żmudzi. Na Litwie na świat przyszły jej najmłodsze córki – Janina i Maria. Platerów z Tyszkiewiczami łączyły przyjazne stosunki, odwiedzali ich w Kretyndze, spędzali wakacje w pałacu w Połądze. W 1903 r., po śmierci męża, pisarka z córkami wróciła do Polski, gdzie w 1909 r. ukazała się książka, która stała się bestsellerem zarówno w Polsce, jak i na Litwie.
Kulisy życia w pałacu
Przypuszcza się, że Mniszkówna w swojej powieści odsłoniła kulisy życia w pałacu Tyszkiewiczów. Podczas jej pobytu na Żmudzi jeszcze żywa była pamięć o historii miłosnej pewnej guwernantki i arystokraty, który na skutek sprzeciwu rodziny nie mógł poślubić ukochanej. Prawdopodobnie też Scholastyka Michałowska stała się prototypem baronowej Elzonowskiej, przyjaciółki Stefci oraz krewnej Waldemara.
– Nie tylko mieszkanki Żmudzi, lecz także wypoczywające w Połądze panie, studentki, gimnazjalistki z Kowna i innych miast starały się odwiedzić cmentarz w Kretyndze po to, by sfotografować się przy pomniku anioła stróża. W międzywojniu rzeźba ta stała się pewnego rodzaju symbolem wiernej miłości – mówi Romualdas Beniušis.
Niestety, rzeźba nie przetrwała okresu sowieckiej okupacji. W okresie powojennym została zniszczona przez wandali. Obecnie o jej istnieniu na II Starym Cmentarzu w Kretyndze przypominają jedynie stare fotografie, opowieści mieszkańców oraz resztki miedzianej blachy na kamiennym postumencie.
Romualdas Beniušis od dawna ma w planach odtworzenie rzeźby. – Do realizacji tego zamiaru niezbędna jest pomoc finansowa. Być może polskie oraz litewskie organizacje społeczne i biznesowe, a także osoby prywatne wesprą tę inicjatywę – mówi litewski krajoznawca.
Czytaj więcej: Śladami polskimi po Żmudzi
Artykuł opublikowany w wydaniu magazynowym „Kuriera Wileńskiego” Nr 39 (113) 30/09-06/10/2023